' छा हे / । क गहानिर्देशकले सजिलै बोलिरहे पनि पुरातत्व विभाग आफैंले तयार पार्न लगाएका र? नारा अध्ययनका कागजपत्र पनि उसैसँग नभएको अवस्था छ | व्यक्तिगत रूपमा कसैले. ही. क, हा आंशिक रूपमा अभिलेख राखेका भए स्वैच्छिक रूपले उपलब्ध गराइदिए बाहेक पा र 02 र दै पुरातत्त्व गर्न जस्तो लाग्दैन ० वसन्त महर्जन पुरातत्त्व विभागले प्राप्त गर्न सक्ला जस्तो लाग्दैन | 0. 0060 101 0 | बेलामा जस्तो काम गरी सकेसम्म अभिलेख राख्न सकिन्थ्यो लबल्ल छिर्ने पाएको थिएँ। त्यहाँ अन्य कुराको अतिरिक्त मेरो | 2 तर धेरै मात्रामा यो मौका गुमाइ सकेको अवस्था छ | भूकम्पको खोजी पुरातत्त्व विमागका एक अवकाशप्राप्त विशेषज्ञ आउनुभएको | लगत्तै सम्पदा क्षेत्रमा पुरातत्व विमागको उपस्थिति नदेखिनु र केही छ कि भन्ने थियो। लगत राख्न विमागबाट खटिएर आएका | ति दिनपछि देखिएं पनि प्रभावपूर्ण नुहुनु नै प्रमुख समस्या भयो। यस अधिकृतले हालसम्म आउनु नभएको र आइदिनु भए आफूहरूलाई । -सं. १९९० को भूकम्पले मत्काएका सम्पदामध्ये विपत्तिका बेला दुईचार दिनसम्म मुख्यतः सुरक्षाकर्मीको ध्यान धेरै राहत मिल्ने आसय व्यक्त गरे । वास्तवमा ती विशेषज्ञ अघिल्लो | थोरैले मात्र पुनर्निर्माणको मौका पाएका थिए| यसमध्ये पनि केही जीवितको उद्धार तथा शव निकाल्ने र बाटो खुलाउने कार्यमा दिन नै त्यहाँ पुगेको तर सुरक्षाका लागि राखिएका सुरक्षाकर्मीले | मौलिकता गुमाएर अर्थहीन हुन पुगे। अहिलेको भूकम्पमा क्षति केन्द्रित हुनु स्वमाविक नै थियो । प्रवेश नदिएपछि खुरुखुरु फर्कनुपरेछ । उनै विशेषज्ञले एक दिन भएका ऐतिहासिक सम्पदाहरूको पुनर्निर्माण साविक बमोजिम गर्ने क्षतिग्रष्त सम्पदा क्षेत्रमा मानवीय उद्धार कार्यपछि त्यहाँ ललितपुरको बुंगमतीमा पनि प्रवेश गर्न पाउनुभएन छ। आफू | "भुन्ने सन्देश राज्यले जारी गरेको छ। कहिले दुई वर्ष त कहिले सम्बन्धित व्यक्तिलाई बाहेक अन्यलाई प्रवेशमा निषेध गर्नु पुरातत्त्व विमागकै अवकाशप्राप्त अफिसर भएको परिचय दिँदा [चि वर्षमित्रमा ती सम्पदाको पुनर्निर्माण गरिसक्ने गफ दिन पर्दथ्यो । मत्त्केका सांस्कृतिक सम्पदाहरू हेर्न आएका रमितेहरूले सुरक्षाकर्मीले बेवास्ता गरेको मात्रै नभएर अलि टाढा बसेर | अधिकारीहरूले भ्याएका छन्‌ तर भग्नावशेष स्थलमा भइरहेको ऐतिहासिक “महत्त्वका कुराहरू “सोमिनियर" को रूपमा लिएर गए। : हेर्न हप्काएका रहेछन्‌ । लथालिंग अवस्थामा रहेका' मन्दिरका कामको प्रकृति वा प्रवृत्ति हेर्दा पुनर्निर्माणको उद्देश्य राखेको पटक्कै भत्केका मन्दिरहरूबाट निस्केको काठ बेच्नका लागि अन्यत्र अवयवहरूमध्ये एउटा काठको खम्बामा उहाँको ध्यान केन्द्रित देखिन्न । मत्केको घरको ढुंगामाटो पन्छाए जसरी नै सम्पदाहरूको आओसार्नेहरू पनि देखियो । काढ ओसार्ने समूहलाई पछि प्रहरीले थियो, जुन धेरैं पुरानो र महत्त्वपूर्ण थियो। अरू केही दिन त्यही | ढुंगामाटो तथा .अन्य कुराहरू सोहोर्ने काम आपडिन्ठ्तक छ। समात्यो पनि । विमिन्न क्षेत्रबाट संकलित पुरातात्विक महत्त्वका अवस्थामा रहने हो मने बिग्रिने अवस्था थियो । पुरातत्त्व विमागबाट पुनर्निर्माण र आदर्शका ठूल्ठूला कुरा गर्नेहरू ती आपत्तिजनक मूर्तिहरू बुम्न आउनका लागि पुरातत्त्व विमागलाई ताकेता खटिएर आएका अधिकृतसम्म आफ्नो सन्देश पठाएपछि मात्रै ती कामकारबाहीमा संवेदनशील त हुँदै भएनन्‌, जे जस्तो मइरहेछ गर्दा पनि. कोही आइनपुग्दा सुरक्षाकर्मीलाई अप्ठ्यारो परेको अवकाशप्राप्त विशेषज्ञको त्यहाँ स्वागत भयो । त्यसैलाई 'सही मानेर बस्नु झन्‌ ठूलो दुःखलाग्दो भयो । समाचार पनि पढ्न पाइयो | विमिन्न ठाउँबाट संकलित ती मूर्ति शुरुका दिनमा सम्पदा क्षेत्रमा ,काम गर्ने सुरक्षा निकाय मात्रै प्रचलित प्राचीन स्मारक संरक्षण $ थियो। फोटो खिच्ने हिसाबले त्यहाँ छिरे ऐनअनुसार सम्पदा क्षेत्रमा जथामावी गर्दा ठा लु 0006 र - पनि मेरो ध्यान- तिनीहरूको काम गराइ आपत्ति दोष लाग्छ र त्यस्तो गर्ने उर ७4 तिल 0, 0 बी र ऐतिहासिक वस्तुहरूको अवलोकनमा कानूनी कारबाही गर्ने व्यवस्था गरिएको |! क ०. ब हि ॥ थियो ! प्राविधिक रूपमा उनीहरूको ! छ। कसैले चोरी तथा तोडफोड गन्यो % 02“ 022 0222 पा बत 'काम गराइ त्रूटीपूर्ण थियो र पुरातात्विक । भने कस्तो कारबाही गर्ने भन्ने प्रावधान ७ ॥ क्र छ. हा र न तव १ क हि दृष्टिकोणबाट आपत्तिजनक नै रस्यो। ' मात्रै नभएर कसरी सुरक्षा र संरक्षण 2:.४००५००७ 0” 233 0 डक लत २071 2 पुरातत्व विमागबाट कोही प्रतिनिधि ' पक्षमा पनि ऐन स्पष्ट छ | ती स्थलहरूको 2६०2 127“? न नि 0000 सिह.) आउने नगरेको थाहा भयो । ऐतिहासिक उचित सुरक्षा दिँदै बडो संवेदनशील 00 “बक गछ छै 0004 (“१ टिक? पक बक्क तथा पुरातात्विक सम्पदाहरू सम्वन्धी भर्ड लगत तयार पार्न पनि ऐनले निर्देश 1010000005 पत हिम १! न पा कायको क हि काम गरिने ठाउँमा विभागको प्रतिनिधि. गरेको मान्नुपर्छ । कुन मन्दिरको आकार पी र विल कर 3 ड & ७ नि १ कि 0 हनुपर्छ र यसअघि वस्ने गर्दथ्यो पनि । । ट्रकार कस्तो छ भन्ने मात्रै नभएर सम्पूर्ण ७060 छल 02: की 060 2000 यस अवस्थामा परिचालित गर्ने जनशक्ति . अवयवहरूको नापनक्शाको अभिलेख (क 40 टि ११३० १: 707 कर. विभागसँग छँदैछैन। विमागले आफ्नै ' कु 5 परातन्व 0" 91 न ८४ १ सयर राख्नुपर्ने आधिकारिक निकाय पुर 000 हि छ 0 क 0000 अवकाशप्राप्त , यसै क्षेत्रका । विमाग हो तर त्यस निकायसँग यस्तो 4 ॥ दछ छ ही ॥७ 400: 00 अध्येता र त्रिमुवन विश्वविद्यालयबाट ; अभिलेख तयार छ जस्तो लाग्दैन । नापन( १८ 2002. 40 तिरो, ४ पुरातत्त्व विषयमा ज्ञान आर्जन गरिसकेका ; र्ने छिट्टै ने ८ “फक. क शा ७ ने क्शाहरू संकलन गर्ने र छिट्टै बनाइहाल्ने नि? 0110 1000 विद्यार्थी तथा शिक्षकहरू सम्मितिल स्वयं, भनेर पुरातत्त्व विभागका .महानिर्देशकले / ७0 0022 यमा 1070 1022 १ ० 0 0000?) सेवकको समूह बनाउन सक्थ्यो । १ सजिलै बोलिरहे पनि पुरातत्त्व विभाग जज न नेटा दा ९ लर र न बि 12200 गि 2 मुकम्पले भत्काएको घरलाई । आफैंल तयार पान लगाएका अध्ययनका 4 00:20 पु ८६ %) वा ७,4 हि जि पुनर्निमाण गरेजस्तो सम्पदाको पुनर्निर्माण कागजपत्र पनि उसैसँग नमएको अवस्था. " ८ र हुनसक्दैन । ती सम्पदाको पुनर्निमाण । छ।। व्यक्तिगत रूपमा कसैले आंशिक रूपमा अभिलेख राखेका कुन मन्दिरसँग सम्बन्धित हुन्‌ भनेर कसरी चिन्ने ? पुनर्निर्माणमा कसरी गर्ने भन्ने सवालमा यसरी बोलिरहेको पनि पाइन्छ मानौं भए स्वैच्छिक रूपले उपलब्ध गराइदिएबाहेक पुरातत्त्व विभागले आउने अनेकौं समस्य्रामा एउटा यो पनि हो । सुरक्षाकर्मीले ती मूर्ति त्यो उनको निजी घर हो । सम्पदाको पुनर्निर्माणमा हतारिनु पर्ने प्राप्त गर्न सक्ला जस्तो लाग्दैन । निर्माण बेलाको विवरणहरू उठाउनु अघि नै त्यस क्षेत्रमा पुरातत्व विमागका सक्षम अधिकृतको जरुरत पनि छैन । यसका लागि विभिन्न विषय क्षेत्रका विज्ञहरू विभिन्न ऐतिहासिक स्रोतसामग्रीमा मेट्टाउने सम्भावना कम मात्रै उपस्थिति भएको भए यो समस्या आउने थिएन |] वि.सं. १९९० को बीच छलफल गरेर मात्रै निष्कर्षमा पुग्नुपर्छ तर अहिलेको काम छ| तस्बीर हेरेर पुनर्निर्माण गर्ने सोच पनि आएको छ तर यसलाई भुइँचालोमा पनि यस्तै गोलमाल भएर एउटा मन्दिरको सामग्री अर्को गराइ र प्रतिक्रियाहरू दुर्घटना हुँदा मुचुल्का नै नउठाइ साक्षी सहायकको रूपमा मात्रै लिन सकिन्छ । प्राकृतिक विपत्तिको यस मन्दिरमा पर्दा अर्थको अनर्थ भइरहेको देख्न पाइन्छ | प्रमाणहरू नष्ट गरे जसरी भइरहेको छ, जसको नतिजा कहिल्यै बेला आवश्यक त्यस्तो अमिलेख राख्ने तर्फ 'ध्यान गएको पाइएन । आफ्नो क्षेत्र नै पुरातात्विक सम्पदाहरूको अध्ययन भएका पनि राम्रो निस्कदैन । ४ भूकम्पको लगत्तै ततृतत्‌ मन्दिर तथा अन्य सम्पदा क्षेत्रको वरिपरि कारण प्रमावित क्षेत्रमा नियमित अवलोकन गर्नेक्रममा भूकम्पको भग्नावशेषहरू पन्छाउनुअघि सुरक्षा दिर्ड पुरातात्विक उत्खनन्‌कै प्रन्ध दिनपछि स्वयम्भु महाचैत्य क्षेत्रमा अध्ययनका लागि बल 109591191191191191/0211911.00171 पुर हला एणणाह श एपहाभानणाविणण एाकाण जयुताणका पा गण एुटाएि फणागा एकइलडा पाए को राटाणणाहा का फएाकाछ एरा पालना पण का णाल परा एकाकार हरेक दा तलामा किएए र एढा पाराणणया एका 2 धनि लिजि न मिनयाशिहि 1 मक लि 1 क आकि 2 लि जाड डक ण क जाहराण्ड राग पारा रापमा मारा र करपडडडरणलट जा, । छ्ामु। छ आांड्राठी पतर्निर्माण नम खिक्ा किपर । छन प्यार रर छाड्न । अज पक्राडाउ,कराणकाफरोई नीला छ जा ७ कान छ फाट नज निर” १ फाम्छाः क 5 "3 दो भलेख १. र ७ नापनक्शाहरू संकलन गर्ने र छिट्टै बनाइहाल्ने भनेर पुरातत्त्व [विभागका महानिर्देशकले सजिलै बोलिरहे पनि पुरातत्त्व विभाग आफैँले तयार पार्न लगाएका अध्ययनका कागजपत्र पनि उसैसँग नभएको अवस्था छ । व्यक्तिगत रूपमा कसैले आंशिक रूपमा अभिलेख राखेका भए स्वैच्छिक रूपले उपलब्ध गराइदिए बाहेक "पुरातत्त्व विभागले प्राप्त गर्न सक्ला जस्तो लाग्दैन | [)95911[9111911911911/007111911.0011 गण गशाकणाएकणा एप णिणामडट फक र एका डा रलम पाडरहरुएारारा रका कााडलहरुरुरहमाजाकर जया जाल नक केकप 28. 220(02._ पब्ाए ७ छन [९८ 10०१२८ ०७)