לערן און לעבן

AA00001331_00285.pdf

לשון און לעבן
חודש־זשורנאל פאר ליטעראטור, טעאטעת קונםט און קולטור
-' ;• - ־> > —>*ד׳ \ז _ ׳ ---
460-66 38סטער יאריגואגג אקטרדעצעמ. 1977 לאגדאן
א י נ ה א ל ט:
ליידער לכבוד ירושלים און לכבוד שבת ......................... 3
דער שרײבער פון צװײ קולטורן ...״................... ש. וגיאילדשמיד 17
שלום עליכם ................................ ייוםף שמעון װײינשטײן 18
צו לײװיקם פופצענטער יארצײט .................... אסתר ערליכמאן 25
יאנאש קארטשאק ........................................ משה דאמב 27
נישט צו דעריקענען (ליידער) ....................... עליא זילבערג 28
שטע׳רן אויף מײן װעג ........................... םעם גאלדבערג 30
םעם גיאלדבערגס מזל־ט׳וב ׳פראדאקשן ................ דוד בערמאן 38
אברהם עױלעכמאן ע״ה ............................ אײזיק גאלדבערג 39
ליד ,אין פאם׳טיגאכט (ליד) ........................ שייע טענענביוים 40
א חתן־בחור (ילייד) .............................. אײזייק גאלדבערג 41
װידמ׳ונג (ילידער) ................................. א. ג. ׳שטענצל 42
געהיל אין יראהם װערטער ל. בארװיק, מ׳וזייק מאיר באגדאנםקי 47־48
לאנדאנער ײדישע יקולטור ידיעות
דאם הײז יאויף װײטשעפל־אלידגײט װו שלום עליכם חאט געװוינט
װען ער איז געװען אין לאנדאן—פאטא: שליום אלמאן
רעדאגירט א. נ. שטענצל
פ-רײז 15 פענס
ײדיש־ליטערארישיע שבת־גאכמיטאגם 3 אזײגער באומאנטם גראװ, א.1.
,1101286 ^6־זס1ס6־ז0 7 ,£סא5££ .א 1)1116)6 1)012 1)118126כ1ס?
1)10סא 1126 על 1)12ס£12£1 112 1>£6ןזדזק 1)012 ,1.£ ,511-661 ^6י2101>6'ז0
.1.£ ,012^012? ,511-661 611 <\ס 5) 129-131 ,1-688?


לאנדאנער קולמור ידיעות
דער ישראל פרעמיער, מנחם בעגין, בײ
זײן מלובה־באזוך אין לאנדאן איז פײערלעך
אויפגענומען געװארן פון א גרויסן עולם,
מנהיגים פון ענגלישע ײדישע קהילות און
אינסטיטוציעם אין סאנט־זשאנדס־וװד־
םינאגאגע. סאיז געװען א חנוכה־
נאכט, האט דער חשובער גאםט אנ־
געצונדן די מנורה און געהאלטן א פײער־
דיקע רעדע•
בײ דער לעקציע אין ״ײדישן קולטור
װינקל״, איבער שלום עליכמען פון
פראפעםאר דוב םדן, װאס איז געװען
א גאסט אין לאנדאן אין דער באגלײטונג
פון זײן פרוי איז געװען פארזאמלט א
גרויםער עולם. ײדישע שרײבער האבן דעם
גאסט באגריסט. דעם פארזיץ האט געפירט
י ח. קלינגער.
• * #
בײם גלעזל טײ, אײנגעארדנט פונם ײדי־
שן שרײבער־פעראײן, פאר פראפעסאר דוב
םדן פון ירושלים־אונױוערזיטעט האבן דעם
גאסט באגריםט יוסף לעפטװיטש, דר.
יעקב מײטליס, י• א. ליםקי, משה לע־
דערמאן אא. דעם פארזיץ האט געפירט
ױםף פרענקעל.
לכבוד ױםף לעפטװיטשס 85 געבוירן
יאר האט די רעדאקציע ״דזשואיש קרא־
ניקל״ אײנגעלאדן ײדיש־ענגלישע און
ײדישע שרײבער צו א גלעזל אויף א
לחײם לכבוד דעם בעל ױבל. נאך די
באגריסונג פון שעף רעדאקטאר האט
לעפטװיטש געלײענט אן עסײ איבער זײן
ױגנד־צײט אין ײדישלעכן װײטשעפל.
דער זון פון אונזער פרײנט בענקװיטש
ע״ה איז פלוצלינג געשטארבן אונזער טיפן
מיטלײד צו דער גאנצער משפחה.
דער שבת חנוכה איז געװען געװױמעט
ב די ײדישע ליטערארישע שבת נאכמיטאגס
דאם פערציקםטע יאר פון זײער עקסים־
טענץ אין װײטשעפל.
םאיז ארוים א נומער 3 ״ײדישקײט״.
רעדאקטאר י. ח קלינגער.
אונזער טיפן מיטלײד צו אונזער פרײנט
דוד שפעטמאן, דער זון פון הרב שפעט־
מאן ז״ל, צום פלוצלינג טויט פון זײן
פרוי רבקה ע״ה.
צו דער 15טער יארצײט פון ה. לײ־
װיק האט בײ די ײדיש ליטערארישע שבת
נאכמיטאג גערעדט איבער לעבן און שאפן
פון גרויסן ײדישן דיכטער אםתר ערליכמאן.
צו דער 60םטער יארצײט פון מענדעל
מוכר םפרים איז געווען א שבת גע־
װידמעט אונזער גרויםן קלאםיקער.
טײני סטר. 120, װײטשעפל־אילדגײט װו שלום עליכם האט געוװינט װען ער איז
געװען אין לאנדאן. פאטאגראפירט: שלום אלמאן


לשון און לעבן
חודש־זשורנאל פאר ליטעראטור, טעאטער, קונםט און קולטור
460-66 38סטער יארגאנג אקט־דעצעמ. 1977 לאנ׳דאן
פרשת ויצא תשל״ח
(׳לידער לכבויד יריושלים און לכביוד שבת)
גיוען צװײ .ניטוורי־קרתוא־ײדן
שבת יפון שול אין :מאה־שערים,
׳אײנער דעם טלית הויך יאיבערן קאפ,
דער צװײטער יטראגט אים ברײט ואונטערן ארעם:
״צי הײיסט ער נישט טאקע ימנחם ?
און װאם איז ׳דער טײטש ׳בעגין :אויף ײדישי
דער אנהויב — אתחלתא דיגאולה!
לאמיר ומאכןן דעם א׳מתן קידוש״
אז׳וי פון דער ישול, אזוי פון צװײיטער —
׳פול מיט לחײמס גאנץ ירװשלים!
מייט געזאנג, ;מיט יטאנץ, :מיט ׳פרײד מיט גריויסער:
״װאם ג אט צוגעזאגט, זע, ר׳יאיז מ׳קײם !״
אין ,רחיו׳ב יה׳ודה, אויף הר־הרצל,
ימײדלעך געשמירטע, אין שיך ׳לאקירטע,
טאנצן הויראים, מיט זײערע בחורים,
שטאט אין מילחמה־שלאכטן ,מארשירטע,
דער שבת פרשת ״ויצא יעיקב״
פון ײדי׳ש הארץ שטײן אריאפגענומען —
יעדן ײידן צוקאפנם עיר ליגט — א טר׳וים:
אתחלתא ׳דגאולה — ,משיח געקוימעזז!
3


״לא תתעב מצרי כי גר הײת בארצו״
(די פרײד אין ירושילים דעם שבת)
פון מצרים האבן ,מיר פארן ארבעטס־מענטש
דעם ערשטן יפרייען טאג אין װאך ארויסגעטראגן׳
און יװעןו א רוצח הײבט אויף א האגט ;אויף דיר׳
זאלסטו יאים, אײדער ער דיך׳ ציוערשט דערישלאגן.
צעשענדיק ידי שטײנער יפאר די פיראמידן׳
האבן מיר געלערנט די לוחות אויםצוקריצן׳
די ערשטע געזעצן פאר ידי מענטשךקינדער
ס׳לעבן און ידעם מענטשלעכן כבוד צו באשיצן.
אײב מצרים אויםגעקליבן געװארן
פאר די װאונדער־מעשות אין דער תורה צו שרײבן׳
״לא תתעב מצרי״ל װײל צוזאמען מייט אונז
אין דער מענטשלעכער אײביקײט זײ װעלן בילײבן.
איבער פיר טוייזנט יאר אין געשטאנען װידער
.אויף טװט און ואייף לעיבן אײנער אקײגן צוױיטןו —
נשיחנה ס׳איז געװארןי פון נײע גסים
װידער פרישע תורה־קאפוטלעך צוציוגרײטן.
אויב אבער דרײען ? מיר קאגענס בעסער פון אים!
וױיפיל הגידה־מכות .פון די 10 געיװאירן — —
יא גאט .איז א קל רחום וחניון׳ אבער
װען ס׳,צינד זיך אן זײן ׳קל־נקמות־יצארן ! ! 5
צו דער אונ״א
— אן אפענע קארט —
נאכן אומברענגען די זעקם מיליאן
װאלטן מיר ׳דען װײטער יגעקענט ילעבן׳
װען נישט דאס ביסעלע נחת׳ װאס
ארץ־ישראל אונז צוריקגעיגעבן ?
צװײ טויזנט פינסטערע חשכות־ואר
יאין װילדן פיבער־חלום געלעגן׳
װיאזוי צו זיך צוריקקומעזז׳
מייט בערג מתים פארזײט אלע װעיגן?
4


אזא אײ׳נשפריץ די געבליבענע׳
אז יפון ׳גריויס צע׳ר זײ זאלן גישט שטאר׳בן,
זײנען זײ דאך די לעצטע ױרשים,
זואל זײער גח׳לה יפרעמדע נישט ארבן£
אויב אײ,ער צוזאג איר צוריק נעמיט,
גישט מיר ואוגזער ילאנד װעלן ,פארלירן ,—
דעם גלויבן אין אײך׳ אין אײער װארט —
װײ צו אײך אויב דאם־א ס׳יװעט ׳פואסירן ג
,אוי׳ב אזוי אייר א׳נגײןז? ס׳װעט גאר זײן
איינס דאס אנדערע זיך אויסצ׳ו׳קעיפן!
מיר אבער װעלן יבלייבן שטײן אויף
י־ר׳ו־ש־ל־י־מם ׳הײליקע טרעפן.
פאר דער כותל
״כי אבן מקיר תזעק״י
יעדער פותל־שטײן װעט שרײען׳
׳אויב אפגעריסן יװערן׳
ס׳װעט יפון אונז ירושלים.
צי ׳קאן א ימענט׳ש לעבן׳
אױב ׳דאס ׳הארץ ארויסגעשניטן ?
פ׳ונקט אזוי ישראל אן דיר,
עיר־הקודש ׳אין איר מיטן.
דער גאנג ארויף־א צו דיר---------׳
יגעזאנג ׳פ׳ון אלע געזאנגען;
נ־שט פארגעסן יװער אײנמאל,
עולה־רגל ינאר געיגאנ׳גען.
די בערג ארום דיר װי שטאילץ —
א מצװה־טענצל זײ ׳טאנצן!
׳קויק חתן־כלה־׳בלייקן׳
גאנצן אר׳ום גליק באגלאנצן.
הײליק די עיר עתיקה---------
געטובלט אין חדו׳ה־טרערןי
5


א׳ אן די קיגדער אין ואיר׳
ז׳װעט װי׳דער .א חודבה װערן.
״כי אבן מקיר תזעק״-------
וװ ,מיט אוגזערע געװײנען?
ליגן בלײבן אונטער אור׳
געמשפטע צו ׳פערשטײגען י—
ד י
װען א פאלק װײנט ארײן׳
צ׳װײ טויזנט יאר זײן טרװער,
הארטסטער שטײן שוין צומאל
.באק־מט אן אפן ואויער —
״אזנים לפות׳ל״!
נאר װי גרװם דער באדויער׳
אן עבד־כנעני ,מ׳װערט —
ס׳׳אויער כאטש נעם אוך בויער;
אהבה־יםורים׳
װי גרויס, װי אומגעהויער:
כ׳הער טאטנס געװײן — ״שע־
רי צייון״, ״תקוךזוהר״.
כ׳זע זײן טרערן ,גערין׳
א״בער בארד איבער גרויער:
פון מייטן גאכט־חצות
ביזגל כלחוך־חשיור.
כ ו ת ל
ס׳הארץ ק׳לאפט: משיח קומט׳
הער ידי טרוט פון זײן ח׳מ׳ור?
װי ס׳ציט זיך אן אויפהער׳
אזוי־א מ׳דור לדור------------
הנך כלבין דחציפין,
בײ דעם ,גאולה־טויער׳
שטײען בילנד״קע,
,מוט היגטישן ,געלויער —
״אזנים לפותל״
צי װעט גאט שטײן בײ ״צהר״
זיך צוקוקן ס׳גײעג־
אונטע׳ר ישראלם בװער ?
א׳ נישט ברעגגען ער װעט
א ,מבו׳ל־אומגעהװער —
׳דאך געשװװרןי. אבער
א בלוט־באד — אלץ קאפויער
בײ דער כותל איצט
וד׳אם ערשטע מאל בײ דער בותל־ומערבי
מי,ט .טרערן אין די ׳אויגן ,כ׳בין ׳געשטאנען,
דאם װאס גישט צו פארשטײן, יקוים ג&שוג צו זײן׳
דעמלט באותה ׳הרגע כ׳האב ׳פארשטאנען.
אמת, גאט האט דעם ׳מ׳ענטש יפיון ערד געקנאטן׳
אבער זײן הארץ ׳,פון ,א שטײן געטון שניצןז׳
ואון דאס ׳גאגצענע ׳לעבן דאם ׳װארט ״אמת״׳
מי׳ט צײן מיר האלטן דערויף אין אײן ׳קריצן.
6


און ווען דאם מענטשעלע א מת אויף דער ערד,
וא טויטער שוין ער טוט שוין טוען ליגן/
ער האליט ונאך אלץ בײם ערשטן אות׳ בײם ״אלף״,
זײן ״לעצט װארט״ צומאל איז אוייך מלא ליגן.
אײביק זי װעט שטײן, די כותל ימערבי,
און אײזביק דער מענטש בײ איר שטײן און װײנען׳
װײל אלץ, װאס ער טוט, ער מײנט ונישט אמת׳
נאר זיך צו באשײנען און אױסצופיינען.
ם׳ידריטע מאל איצט בײ כותל כ׳בין געשטאנען
^ין די אויגן שוין גישט געהאט קײן טרעירן:
גאט׳ או״ב װעםט דעם מענטש קײן נײ הארץ ניישט געבן,
פון .דער װעלט װײםטו װאם עם װעט .איצט װערןי
בײ ידעם ״װענטל״ װעםט צוזאמען מיט אונז שטײן׳
קײגגאיבער זאלפ פון אטאם־געװערן׳
די ׳קולות וברקים ביז צום בארג םיני,
װי בײ קבלת התורה מ׳װעט דערהערן.
א פסוק איז װי מ׳טײטשט אים
. . .. למשל: וד׳ עוז ילעמו יתן׳
ד׳ יברך את עמו בשלום״:
װיען דער שונא װייםט מ׳איז מיט כלי־זין מזיומן
און פאלט ער אןי פאלט ער אלײן דער באזיגטער!
ליגט ער װי א יקעצעלע ׳שטיילינק איינגעלייגט
און אין די אייגעלעך זיינע א בליק א ופרומען.
זועט א יקאץ וא שװאכיגג מיזעלע מײזעלע
מיט ידי אויגן און װאגםעם ונעמט זי װילד ודרײזען
פײלנבויגן וגעפויגן איר .רוקן טוט זי וקהומען.
איר קעניקלעך בליק׳ מאיעםטעטיש איר שריט װערט
ם׳וטהט זיך איר ודופטן ומיט אײן פלינקן ׳קאצךשפרונג
אין די גאנצעגע גארע וװעלט כאטש איינגענומען —
באמת, קצתי בחײ׳ אויב ידאם־א ומייגט מין מענטש,
צוערשט זיך שזזטן וװי רי וםתמות אויף כשר,
דערגאך ערשט וצו ידער חתחנה־םעודה קומעןןן
7


זיך !אנופרעסן, אזש בלוט איבער די װאנסעס רינט׳
״שיר־המעלותדיק״ ׳דיי בלהטיזק ונעגל זיך ;װאזשן׳
כדי ידעחנאך ערשט צו קענען בענטשן במזומן.
דעם ״אהבת לרעך במוך״ — — —
דאס געטלעך העכסטע, דאם מענטשלעך ט״פסטע געבאט
צי קאן מען עם דען װי מען װיל, עם ואוייםטײטשן —
א קאמא נאר נאכן יואהבת שטעלן
און פעלקער, ,פארטײען אײנס ס׳צװײטע זיך צעפלײשן.
״א זמרל׳ א זמרל״
האלטן ײדן זיך צוזאמען׳
דורך פײערן ואון דורך פלאמען׳
לעבעדיק אדורך גײען זײ
צי ל״ײענט זיך נישט גאטם נאמען
װען די קינדער פון אבירהמען
צוזאם בשלום ס׳שטיקען צווייי
אז ײדן ינעמען זיך קריגן׳
די שונאים אוגזערע זיגן׳
און צו אונז איז אז אך און װײ.
אויב ם׳װעט אטאם־באמב זיך שפאלטן׳
קײגער גי-שט מער שוין אויסהאלטן׳
״חי ,וקים !״ דעמלט באטש שרײ —
צי איז דען נישט צום לאכן?
דא סזעלבע װארט שד מוט מאכן׳
װען דאס אות ײד ונישט דאבײ.
האלטן ײדן זיך צוזאמען,
שפאלטן זיך פאר זײ די יומען,
און פון קנעבט־לאנד ארוים מ׳גײט פרײ.
ב א ל א ד ע
צװײ האבן זײ זיך געלעבט אין דארף:
אײנער א ײד א שגײדער,
דער צװיװער א ׳פחאסטער שוסטערן
גאנצע װאך דער קאװעט שטיװל׳
יענער דזשייבעט זיך קלײדער•
8


יד׳ער ימיט דער באדל און פאדעם,
דער מיט האמער און ופלעקלעך׳
;דאס עםן געװען צו דער זעט?
נישט געפעלט ם׳שטיקל ברוייט, חלילר״
די יקינדער — ירויט די בעקלעך.
געקומען דער שבת, יעדער
בײם ,טיש ליכטיק געזעםן,
זמירות אויף קול זיך געזונגען,
ואון בשר ,ודגים צו זעט
ופאר גאנצע ׳װאך געגעםן.
נאכן שבת־שלאף דער שוםטער,
איז צום חיט געקומען,
און בי״דע פון אײן תהלימל,
פסוק נאך פםוק מיט ניגון,
תהלים זאגן וגענומען.
דאם גאנצע דארף, ס׳גאיעם דעמלט,
ארום פענםםער געשטאנען
די יהיטלעך געקנייטשט אין די הענטן
טיף־קניענדייק זיך געצײלעמט,
יכאטש קײן יװארט גישט ׳פארשטאנען.
אדורכפליענדיקע יפייגל
זיך אפגעשטעלט אויף צװייגן,
צו די צװײ תהלימדיקע,
צו דעם ״ברכי־ניפשי״־יגעזאנג,
זיך׳ צוגעהערט מיט שװײגןן.
פארברענט ס׳איז שוםטער און שנײדער,
מיט די קינדער צוזאמען,
און אין דארף אן תהלים־װארט
ם׳איז גאט אלײן אויפגעגאנגען,
אין קרעמיאטאריע־פלאמען —
װען פײגל איצט ס׳דארף פליען דורך׳
הערן זײ אויף צו זינגען.
נישט צו קײן מארגן־תפילה מער —
9


צו א שריפה איינמיטן ׳גאכט
קירכן־גלעקל ם׳יטון ׳קלונגען.
שבת
א
גאט פון אברהם, יפון יצח׳ק און פון יעקב,
דערלײז דיאך ס׳פאליק ישראל ©ו,ן אלע שלעכטקײ׳ט^
און זאל דאך משיח שוין יק׳ומען צו רײיטן,
אויםלײזן ידי ,גאנצע יװעל׳ט אויף אלע צײטן.
און ערשט בײם צוגרײטן די מלװה־מלכה!
די קארטאפל אינם טעפל ארײנשײלן-------
די מעשױת דעמלט זײ פלעגן זיך דערצײלן,
ס׳תארץ יפאר א גאנצענער שװערעיר װאך זיך הײלןז.
ב
שבת־צונאביט׳ם דעם ״דו׳ד מלך ישראל־טאנץ״,
בײ מלװה־׳מלכיה חםיידים יגעזען טאנצן,
געזען האט װי דעם רשעות ׳פון דער גאנצער ערד
ממש אפגעװיישט װע׳רט און אױפהערט אוגגאנצן.
װען חםידים ׳געטאנצט בײ מל׳װה־מלכ׳ה,
תאט ׳דער ׳הימל געגלאנצט מי׳ט מייליאנען בליקן,
גאט ׳ברוך־הוא אלײן האט יגעטון מייטטאנצן,
איון די גאנצע ערד האיט ׳באקומעןו א תיקון.
יענער פרײטאג־ציו-נאכטס אין קאצק
יענער פינס׳טערער פרײטאג־צו־נאכטס,
די שבת־קודש ליכט ׳פארלאשןןו
מי,ט געשרײ ״לית דין ולי׳ת ׳דײן״
געשטאניען ער איז שטיים׳ יאן לשון.
װילאנג ער יאיז ׳אזוי געשיטאנעןי
אן אײביקײט עם האט געדױערט!
די הענגלײכטער טרערנדיק געטרייפט׳
די װענט ארום אבלדיק געטריוייערט.
10


מי,ט תשעה קבים אנגעגאםן,
די תושבים ,טויט גיעבליבן זיצן.
דאם דונערדיקע זיך־צעלאכן,
משונהדיק די אויגן בליצן —
קשהדיק קוקט דער חידושי הרי״ם,
,ממש פשוט גארגישט פארשטאנעןן:
צי איז אויף אזא הארבער קשיא,
װעלכער מין תירוץ דען פאראנען?—
דאם װילדע, דונערנדיקע לאכן׳
משונהדיק די אויגן בליצן?
איבער יגאנצן, ציטערנדיקן גוף
געשפירט ער האט דאם צײנער־קריצן.
װער ס׳האט יגאר אבייסל כוח געהאט,
זיך ארויסגעשארט אעם חושך — —
״מרדבי ױםף, לויף זײ נאך ׳געשוױנט,
װער דאך אציזנד דער כוח־המושךי״
מייט דעם געשרײ אין זײן יחוד־שטויב,
אן ארעםטאנט, זיך אפגעשלאסן?
גאנצע .טעג געשפאנט אתער־אהיןז,
די נעכט יזאמערן אין די חצותן:
״װיי, װאם איז שכינתא ,בגלותא
קײגן דעם, װאס ײדן אויםהאלטן?״
און ביז דער מארגנשטערן ,גײט אויף
ס׳הילכן די נעכט פון די געװאלטן —
״אויב ם׳יקוימט מיר םקילה, טא קום אראפ,
טו מיך, װי ידער דין איז, ׳פארשטײנען״י
׳א קיזלשטײן האט געקענט צעגײןז׳
װער ם׳האט יגעהערט זײנע געװײניען:
״ס׳האט דער חוזה, מי,ט זײן חבריא,
אים, משיחן, נישט געקענט ברענגעןי.
וטא קום ודאך דו אלײן איצט אראפ
און טו, װי דער דין, מיך אױפהענגען.
11


״לא אזיוז ממקומי׳ בײ דיר כ׳שװער׳
איר ריר מיך ינישט ,פרי,ר ׳פונידאנען — —
אויב דו װעסט דיך ׳נישט יבאװײזן,
כ׳װעל לײקענען, יאז ביסט ופאראגען — — —
,״איז דא א טאטע ־איגם הימל׳
קוקיט צו װאס ײדןז ,אויסגעשטאנען״—
זיבעצן גאנצע יאר געדויערט
דאם װילדע אהיךאהער שפאנען.
* * *
אן װידוי געשטארבן — ׳אלעמען׳
גאר נישט גאט, ער האט נישט פאהגעבן!
זײנע לעצטע רייד: עפענט ס״פענסטער,
די גשמיה וװל ארויס ״סארגעבן״.
דעם תפארת־שלמהס נסיעה קײן סאנדז
ראפטום באפט זיך דער תיפארת־שלמה אויף
און װעקט דעם שמש: ״מיר װעלן נאך סאנדז פארןן״
מיט שלאף־פארטרערטע אויגן יקוקט יענער
און הערט: ״וא רגע זיך זוימען ימייר נישט טארך״
ער קיוקט אװפןו רבין׳ א יפחד כאפט אים אן׳
דערזעט װי טרערן יפון זײנע ואויגן ריינען:
״שנעל, לויף ,ארוים׳ ס׳ערשטע ׳פעדד־אוךװעגעלע,
די ערישטע געלעגנהײט, װאס װעסט ׳געפינען״.
פעריד? באפליגלטע אדלערם זײנען דאס געװען;
ממש טיף יאין היימל ארויף געפלוייגן-------
שמואל ישמש׳ ׳פונם געװאל׳טיקן פחד׳
כסדר געקװעטש די קורצזיכטייקע ;אויגן.
# # #
געציונדענע שבת־יקודיש ליכט אין די פענסטער
שוין געלויכטן׳ װען זײ זײנען אנגעקומען;
מיט זײן זריזיות, התלהביות׳ ׳געװאלטיקן׳
גליאייקע ימקװה לכבוד שבת גאך גענומען.
װען דער ראדאמסקער איז ציים טיש געקומען׳
האט ר׳ חײם סאנדזער דער צדיק׳ דער גאון,
12


פארן חשובןן גאםט׳ בײם פירן טיש
געהײםן ניאך א שטויל צוצושטעלן אויבגאן.
דער םאנדזער זיך געזעצט׳ אבער ידער אורח
דער האדאמסקער׳ בײ דער זײיט שיטײן געבליבן.
זאגט דער רבי: ״שטײט נישט כל־מה שיאמר לך
בעל־הבית הײליק אזוי אוייפגעשריבן ?״
״חיוץ ימצא״, האט דער תיפארה־שלמה געענטיפערט:
און כבוד געהער דאך ציו יענע זאכן,
.ױאם מוציאין את יהאדם מךהעוילם״.
מיט א שמײכל דעיר םאנדזיער גענומיען קידוש מיאכן,.
בײם שלוש־סעודות׳ נאך תורה זאגן׳
אים מכבד ,גע׳װען מייט ,״װאתױ״ זינגען?
בײ ״וייתינו לך כתר מליוכה״
גאנצער עולם אויף די פים ׳אױפגעשפרונגען.
װי ידער גלגלים־יגאנג, װי דאם עשר־םיפירות־
געזאנג׳ העידל אין רעדל זיך געטון דרײען;
װי חדװהדייק שטיל די ניגונים נישט געווען׳
האבן הויך געװאלדעװעט .טיפע א׳וי־װײען.
ביז ׳מלװה־מלכה דער טאנץ זיך געציוייגןי
״ראדאימסיקער ,הבי, די טרייט יסוןן ,משיחן
אין די ׳ריקודים איך חאב געטון הערן׳
בימהדה יבימינו קוימען ה׳זאיל אינגיכן״. .
דאם צװײטע בעניקל׳ װאס דעיר סאנדזער רבי
געהײסן אװיעקשטעלן׳ איז ניאך אלץ ׳געשטאנען;
דער האדאמסקער — מיד דערין ארײנגעפאלן׳
שטיל זיך צעװײנט — דער סאנדזער האט אלץ פיארשטאנען
״האדאמ׳סקיער ירבי׳ אויב ימיר קאינען אים נישט ברענגען׳
אבעיר אים טאנצנדיק אקױגנגעגאנגעז;
מײן צאפלדייק היארץ אייר הא׳ט ימחיה געיװעזז׳
מיט אײער׳ע ,של׳וש־סעודות־געזיאנגען״.
13


ם׳האט דער םאנידזעד נישט ,מוציא שגתו געװען׳
יאוןן ימישיח אין ,זײנע טעג ׳איז גישט ,געקומען?
די ,״אליהוס״ דער ראדאמם׳קער געזהנגען —
װארקענדיק א טויב, .װײנענדי׳ק, געטון ברומען.
דוד מלך ישראל חי וקים
אזוי זעט דאס יפאלק ישראל זײן יקעניג׳
אין האנט דאם תהלימל׳ ניישט די שװערד!
מיט א שטיינדל פלשתים־׳העיליד ער באזיגט —
גאט ער ברענגט אראפ צו די מענטשן אויף דער ערד•
דער טיפםטער פאעט און ידער גרעסטע׳ר העלד׳
װאס געװעזן אמאל די מעגטשן באשערט;
״׳דוד מלך ישראל חי וקים״—
אז האס צװישן מענט׳שן אויף אײביק אויפהערט.
אן דוד הימלכס תהלימל
װאלט ,מעגטש—צומאל גאט—געהאט װיאםער װערט?
א ׳פסאלם־פסוק ס׳שעפטשען שטיל צװײ ליפן׳
און ם׳יפינסטער־סאדבייטערסטע הארץ װערט דערהערט.
ס׳װיערט גוט, ס׳װערט ׳געהײליקט, ם׳װערט גאט־גלײך׳
ם׳אויג פון געװאלטיקער גהטסקײט פאריטרערט:
דו׳ד מלך ישראל חי וקים׳
אזא קעניג געװען װען אויף דער ערד:
ס׳שטײט יפאר דהר באזיגט דײן ׳גרעסטער שונא׳
דײן גאכיאגער, װאס ודײן ילעבן .ער באגערט,
און ער גאר יפון זײן בעטנדיקן מויל
אזעלכיע תחנונים־װערט׳ער גאר ׳דערהערט:
״גאך װעם יאגסטו דיך, נאך אן אלטן הוניט׳
נאך ׳אן אײנציקער יסלוי, װאס קריכט אויף דער ערדי״
אזוינס יגעקענט ׳געשען, ידאך צו האפן
ס׳שלעכטס ׳פון דער ערד דיאך אמאל ׳װעירן צעשטערט.
14


דאם גאולה - געזאנג
לכבוד חנוכה תשל
;איויף דעם מסתם ,גליות ׳געגאנגען,
אז מיט גרוים ■לובשאפט ידי גאנצ׳ע עריד,
װערן זי זאיל ארומגענומען---------
װייפיל אהבה ס׳איז דאס ׳אויף איר,
אװב מיר ׳דאך גישט יגאנץ אומגעקוימען.
יפון אומעטום ,פיון דארט, ׳פיון ׳דאנען,
״מי זאת עול׳ה כתמרות עשן״י
ביזגל ׳די ׳קרעמאטאריע פלאמעןי
און אצינד אין ארץ ישראל,
מיר זאמלען זיך אלע צוזאמען.
איז ׳סאראנען א לאנד יפון װאנען,
מיט בלוטיקער, מיט װילדסטער שנאה,
מיט רצי׳חה אונז ונישט געטריבןו?
װי׳פיל גוטסקײט מוז זײן אויף דער ערד,
אז מיר דאך בײם לעבן געבליבן?
א ׳גאט איבער דער װעלט ׳פאראנען,
װאס ׳דעם שװאכן באשיצט און ׳בא׳היט,
מען ׳קאן עס דען ובעסער ׳בא׳װײזן,
װען נאך צװײ טויזנט יאר גלות
דאך כוח ׳געהאט זיך אויסצולײזן?
די ילײדןז װאיס מיר ואויסגעשטאנען,
א מענטשלעכער מוח זי משיג זײן?
פונקט אז׳וי די חדוה אצינ׳דעריי
דאך פאראנען א טאטע״פאטער,
און אלע מענטשן זיינע יקינדער.
אורי-צבי גרינבערג צו זײנע שנות-גבורות
בײ ׳מײן ערשטן מאל
אין הײליקן לאנד
ר׳תאט ימיך צוגעפירט
צו דער מערב־׳װאנט.


נישט דירעקט צו איר,
א קויל־שאם •פון יאיר װײט —
אויף א מיויעיר ידאירט
פײנט מיט ביקם זיך דרײט •
בײ שטעכיקער דראט
געבליבן כ׳בין שטײן׳
געהערט א גריזשען
פון שן תחת שײן.
אויבן יאין הימל
די זון האט געשײגט;
פון דער כותל כ׳הער
װי די שכינה װײנט —
גײענדיק אהײם׳
אוייפן װעג צוריק׳
אירס ׳א טרער געזען
הענגען יאין זײך בליק.
מארק שאגאלן צו זײנע תשעים
פונם שטעטל אזיש ביז פאריז,
מיטגענומען דאס ׳פינטעלע ײד;
װי װאונדערלעך זיך צעפיינטלט —
.א שטערן' אויף היימל א יאריד.
לאישעקל פארבענקט צוריקבליקט,
דאס פערדל אבער גאליאפ יפארויס —
דאך ,נישט ׳פארגעסן ׳מיטנעמען,
װאם פון ׳פילאם .געראטעװעט וארויס.
טרערנדיק היימל צעיפונקלט,
קדוישים געהײליקטע זיך געמיט;
פון שטעטל גארנישט .געבליבן,
בוידעם זיך .אויםגעלאזיט פון יאריד.
דאך זעט װי ואוכזער ישראליק,
מיט צעקעמטער ביארד אויף דאך־ראנה
16


גײט זיך פאװאלעקע ואון שטאלץ
צוריק איןז .זײן געהײלייקטן ׳לאניד —
-טא װאס קאן ׳מען אזא אײגעם,
אונזער רע׳נו׳אר, ואיוגזער װאךגיאך,
װי׳נטשןן: װײ׳טער אנציוגײן
טהור־לװטער — שמן זית זך.
דע׳ר שרײ׳בער פרן צװײ קרלטררן
פיון ש. גאלדשמידט
װסף לעיפט׳וװטש איז וא פיל־זייטי׳קער מע׳גטש און שרײבער. איינער
יפון זײנע טעטיקײיט־גע׳ביטן איז ,זשורנאליזם — זשיו׳הנאליזם ׳מימש און ניט
גלאט שריפטשטעלערײ. אוןז אין דעם ,פרט שרײב איך אלס א געװעזעגער
רעדאק׳טאר (און ׳הײנטי׳קער פארװאלטונג־מייטגליד) פיון דער ײדישער טעלע־
גראפן־אגעינטור.
׳לעפטוװטש איז געװען או׳נזער צװײיטער ׳רעדאקטאר, אויב ימען .רעכגט
אלס ערשטן מאיר גראסמאן ז״:ל׳ אונזער גרינ׳דער. ינ׳אך אים זײגען ,גע־
׳קהמען װייקטאר בינשטאק, יעטא שי׳ק, ׳דזשאפרײ יפאול (׳הײנט רעדאק׳טאר
פון ,״דזשואיש קראנייקל״). איך בין וגעיװען] ׳דעיר זעיקס׳טער. ״לעפטי״ ב׳לײביט
א ׳מייטגליד יפון דער ײט״א־׳משפחיה!
ערשט ידאן ׳קומיט ױםף ׳לעפט׳וװטש ׳דער יפיינער ש׳רײביער און גרויסער
איבערזעצער.
ימיר האבן געהאט ׳גרויםע אי׳בערזעצער אין יעדן דור — ׳פון די
סאמע ערשטע צײ׳טן יפון איונזער לייטעהאטור. אי׳בךתיבון, דעם ר׳מב״מם
אובערזע׳צער װען דער מײםטער האיט געשריבן יאראביש; םעדי׳ה גיאון,
װעלכער יהאט אי׳בערזעצט ׳דעם תנ״ך יפאר תימנער ײדן; און בי׳ז יצחק
ד׳וד ׳בערקאװי׳טש, שלום־עליכ׳מ׳ס איבערזעצער; נחום שיליוש, גוםטאװ
׳פלאבער׳ם איבערז׳עצער; ברוך יקרוא, ׳דיקנס׳ם איב׳ערזעצער; דויד פרישמאן,
יאוסקאר װײלד׳ס איבערזעצ׳ער; אב׳דהם שליונסקי, שעקץספיר׳ם איבערזעצער,
װע׳לכער הא׳ט אויך, דרך ואגב׳ איבעהזעצט ׳פון ריויםיש און ײדיש אויף
העיב׳רװאיש. לעפטװייטש איז אין דער דאזיקער טר׳אדיציע: ער הא.ט אונ־
טערגעינומען שלום אש, זלמן שניא׳ור, ׳דור בעריגעלסאן, יצח׳ק ׳ב׳אשעװיס־
זינגער, איצי׳ק ומאנגער, חײם גיוראדע, אהרן צײטילין. כ׳האב די ליםטע
װײט יני׳ט אויםגעשעפט
װי אלע איבער׳זעצער יאיז ,אונזיער ייובילאר א מ׳ענטש ׳פון צװײ קו׳ל־
ט׳ורן ואן א ,״התרוצצות״, אדער םכיזאפרעגיע, אויב אי׳ר װילט ער בא־
שטרײט זײ בײדן אן אנשטראנגונג און שעפ׳ט כוח׳ות פון בײדן.
17


אין אונזער דור איז ער א יפיאנער צװישן ײדישע שרײבער׳ רועלכער
שפאניען ,׳אנגלא־זאקסיושע קולט׳־ר איון ײ׳דיש׳ע קו׳לט־ר. צװישן זײגע ײ׳נגערע
קאלעגן זײנען ׳פאױאן וא היבש ביסל׳ אבער ער איז ידער װעגװײזער פון
אונז אלעימען.
׳פיינף־ואץ־א׳כציק: װאם איז פינף־יאץ־אכציק ? מיר עלטערן זיך ניט
אלע אויפן זעלבן אי׳פן. ומאנכע זײנען יאלט צו פופציק ;אוץ מואנכע זײנען
ױנג צל ׳נײנציק. ׳מאנכע װערן געבוירן אלט . . לעפ׳טיװייטש איז נאך ניט
אילט אץ מיר דעױװאדטן ינאך פץ אים ,עפע׳ס. ׳ער תאט געעפנ׳ט דעם
קװא׳ל יכ׳ון ײ׳דיש ׳כוארן .נעככטן דיור נאך ׳אוינז, װאם יקעןו ,מער קײן ײדיש
ניט, ׳און ער שעפט יגאך כסדר ׳פוינעם ׳דאזיקן קװאל יאון גיסט איבער פון
איב׳ערזעציונגען. דערװײל די ליצים ׳פלעגן ז׳אגן װעגן כילי׳ װי כלי צו סאל׳ויט.
וױינשטײן ש מ ע ו 1 י ו סף
כ ם ש ל ו ם ע ל י
מ׳אי 1916־1977 יארצײט ׳פון זייןז ׳פטיר׳ה: צום
פון מײנע זכױוינות
אין ׳קאיריא, מצרים, װאיו כ׳בין געביוירן און ׳געלעבט כמה וכמה יארן,
האבן מיר באקו׳מען די טרויערוקע בישוױה יפונעם פריצײטיקן טוי׳ט פון
שלום עליכם, אין דער יזעלבער װאך װעןז ער איז נ׳פיטר גע׳װארן אין נױ־
י׳אריק, דעם 13־טן ימאי 1916, ׳שבת אין דער ׳פרי, אין דער עלטער פון בלויז
57 יאר.
דער אידישער קונסט פעױאײן, פון קאיריא, האיט לכביד דעם ח׳שובן
נפטד צ־געגרײט א ״היספ׳ד־אװענט״ אין דער אשבינזישער שויהל, דאנערש־
,טיאיג ידעם 25 מאי 1916. א גרויםע צאל אשכנזים, פרויען און מעגעױ
זענען גיע׳קוימעןו אבגעבן דעם לעצטן כבוד דעם .גרויסן ׳שרייפטשטעלער
סץ דער אידי׳שער ליטעױאטור.
א׳לם פרעזידענט ׳פונעם קוינסט ׳פעױאײן׳ האב איך מיטגעטײליט די
אנװעזנדע בנוגע דעם ׳גװואלדיקן ׳פארלוסט װאס מיר היאבןו געלי׳טן מיט
דעמ טוי׳ט פון אײנ׳עם ׳פון די זיילן פון דער אידיישער לייטעראטור: שלום
ױאבינאװיטש, באקאניט און ׳בואליבט בײם פאלק ׳אונטערן פסעידאנים יפ׳ױ
״של־ם עליכם״. איך האב איבערגעגעבן א קורצע ביאגראפיע יפונעם ׳געני־
אלן שרײבער ׳א־ן װאונדעױבאר׳ער ״הומאריםט״, װעלכער האט בארײכ׳עױט
דא׳ס :אידישע װארט ימיט זײן פאליקס׳טימלעכן סטיל׳ מיט זײנע ליבהאר־
ציקע מעשהלעך׳ לכ׳בו׳ד ׳די איידישע ױם־טיובים, װעיל׳כער היאיט קינםיטלעך
באשריבן זײנע ׳פרײליעכע דערצײלונגען און מײסטעױהאפט ׳אפ׳געמאלן די
טי׳פן ׳פונעם אידישן לעבן•
18


,אין די 36 ואד עקזיסטענץ אין קאירא, פונעם אידישן קונםט פער־
אײן — 12 סעפט. 1912 ביזן 14־טן מאי 1948—בײם ׳אױפלעבן ׳פץ מדינת
ישראל־-האט די מצריישע פאליצײ געלאזט ,צושליסן אלע איידישע איג־
םטוטוציעס,—חוץ רעליגיעזע אנשטאלטן—האבן מיר, אין די 4 צענדליק
יארן או״פגעפיורט—צװישן פארשידענע .׳אנדערע קאמעדוען יאון דראמען—
כמעט אלע שלום עליכמ׳ס יפועסן, אײניקע פון זײ איב׳ערגעשיפילט ימערערע
מאל, סצענירט זײניע ׳מאנאלאגן אוןו זײ געשפילט :מוט דערפאלג: ״דאס
גרויםע געװינם״ האבן מיר געישפילט 4 מאל—אויך ״צעזײט און צעשפרײט״,
און ״דעם גט״—4 ימאל, ״טיוביה דער ׳מילכיקער״, די אײךאקטער ״מזל
טוב״, ״מענט׳שן״, ״א דאקטאר״ ״עו׳לם הבא״, ״אגענטן״ זענען אװפגעפורט
,געװארן איבער צען מאל.—ביי די מערערע ליטערארישע אװיענטן, פלעגט
תמיד ױערן פארגעלעזט שלום עליכמ׳ס א ׳הומארועסקע , . . אין דער
עגיפטישער רעגירונגס ״בראדקאםטינג״, האט דער קונסט פעראײן געגעבן
שבת־צו־ינאכט און :לסבוד די אידישע װם־טובים—ראדיא פהאגראמען פון
אידישער ליטעראטור, ימוזיק און יגעזאנג, װאו שלום עליכמ׳ם א ״שטוקל״
—איז ניט פארפעלט געװארן . . , אויף ידי עונג־שבתים פון דער אשכ־
ינזישער געמײנדע און יאויף די אפטע פארװײלוינגען פון די ׳פארשידענע
אידישע ׳פעראײזנען, בין איך יגעוועך ידער רעציטאטאר פון שלום עליכמ׳ם
א ,״זאך״. . . איך דערמאן זיך ווען, אין יאר 1937—ימיט א 40 ואר ציוריק—
האט דער ׳פר׳עזידע׳נט בישעתו פון ׳דער אשסנזישער ׳קהילה—׳ד״ר ישראל
גאלדענבעהג ע״ה—^אײנ׳געלאדן די ״יפני״—׳פון דער אידישער קאילאניע צו
זיך אין שטוב יאיויף א ״׳קערמישל״, און ׳מיך געיבעטן פארלײנען פאר די
געס׳ט א יפאר ישלום עליבמ׳יס ׳הימארעסקעס—די אײכװ׳עזנדע זענען זיך ממש
מחיה געװען צו הערן שלום ׳עליכמ׳ס ׳פרײלעכע מעשה׳לעך. מ׳האט גע־
העױט אויסשיםן פון אלע זייטן הילכיקע גקעלעכטער אן אוי׳פהער, און
יאיינער ׳פון די גיעםט, א ״היפשע ילײדי״ האט זיך ואזוי שטארק געװאר׳פן
׳לאבנדיק, אז זי איז אדונטערגעפאלן פון איר שטויל'. . . — פארשטײט
זיך אז די נייט דערװארטעטע ׳קאמישע םצענע, האט ארויסגערופן, אויף
דאסנײ, ׳דעם גרעבטן גערודער מיון א געלעכטער ניט צום באישרײבן . . .
נאבן אפדאנ׳קן מיך, האט יד״ר גאלדע׳נבער׳ג איבערגעגעבן, אז בעת זײן
׳מ׳שפחיה האט געלעבט אין קיעװ—אריום 10ן19^פלעגט זײן פאטער-^פון
צײט צו צײט—קאײנלאדן צו זיך אין שטוב, פעטערם און מומעם און אזװ
באקאנטע יאויף א מילוה־׳מלכה שבת־צונאכט. .אפט יפ׳לעגט זײן יפאט׳ער
אריך אױנלאדן א חשיויבן גאסט, ר׳ שליום ראבינאװיטש־—שילוס עליבם—
װעילכער איז גיע׳װען ד׳עם יפאטערם א ידוד. ,נאך דיער װעטשערע, איז מען
צוגע׳שטאנען צו שלום יעליכם״ ער זאל ,״עפעם״ זאיגן. שלום עליכם, װעלכער
היאט שיטענדיק ארימגעטראגן ״פאפירלעך״ אין דיקעשענעס, האט אונז צו־
ליב געטיאן . . . און זײענדי׳ק א ׳גלענצענדיער פארלעזער פץ זײנע שריבטן,
האט ׳ער פארגעלעזן אײנוקיע ׳פון זײנע ׳פערלדיקע מעש׳ה׳לעך—ב׳דעירמאן
19


זיך גענ׳וי—האט ד״ר גאלדנבער׳ג ,צוגעגעבן—גלײך װי ם׳װאלט גערוען הײנט:
די ענלעכע ׳פדײלעכע שטומ׳ונג יחאט ׳דאן בײ אונז געהערשט, דער זעלבער
ברייטער געלעכטער . . . —כ׳װיל ,צוגעבן—האט ד״ר גאלדנבערג ממשיך
געוועזן—*אלס א ,״שבח״ פיאר ׳פרײגט װײנשטײן, .אונזער הײינטייקער רעצי־
טאםאר פון שלום עליפמ׳ם שר״פטן, דאם בשעת ער האט פארגעלעזן, װאלט
איך שיװערן אז כ׳האב ׳דערתערט שלום עליכמ׳ס שטימע, די זעלפע ;אי׳נ־
םאנאציע׳ ידער זעלבער אויםדרוק, נאך מער: דאם זע׳לבע באװעגן מי,טן
ןנ^ז׳ ידאם זע׳לבע ,אװםטייטשן מיט די הענט, פונקט װי דער געניואלער
תומאריסט שלום עליכם׳י
בעת די צענטליקער געשעענישן אויף דער בינע, בעת די 40 יאר
אויפטרעטן אלם ליבהאבער ופון איז־יש ׳טעאטער, װעל איך איבערדערצײלן
אײני׳קע פון זײ, װא׳ם האבן א שייפות ומיט של׳ום עליבמ׳ס טעאטער יפאר־
שטעלונגען: אין יזאר 1915—זונטאג דעם 5־טן דעצעמבער׳ האט ידער אידי־
שער ׳קונםט פעראײן פון ׳קאירא, .אויפגעפירט א אידישע ״,מאטינע״ לכבוד
ױם־טוב ״חנוכה״, מי,ט ׳פארשידענע להטעראטוור יפון, חנוכה, ׳געזענג, און
פארענדיקט מיט ״מענטשן״, שלום עליכמ׳ם אײךאקטער. אין מייטען ש׳פילן
״מענטשן״ תאט מען דערהערט בײם ׳פופליקום א ,גװאלדיקן רעש און
געשרײען . . .. ואויף דער בינע האבן מיר זיך שטארק דערשראקן: אפשר
חליל׳ה א שריפהי,. . — װאם איז געשעעןי . דאס האט אײגער פון די
צושויער, אן ׳אויפגעקומענער גביר, װאס איז, מיט 50 יאר צוריק, געװען
אנגעקומען אין קאירא׳ א ׳קבצן א בארװעס׳ער פון רומעניע, ׳ארומגעגאנגען
מיט א קעסטעל. און ׳פארקויפט ,מעשענע קײטעלעך, ברילען, שפילקעס׳
נאדלען׳ קעמעלעך׳ און מי,ט ׳דער צײט ׳געװארן רײך. געהײםן האט ער
ױסף בײניש און ,געחופן ,האט מען אים י׳אםל יפארעך . . . װײל, ראשית׳
פלעגט ער פון שטענדי׳ק אן ׳טראגן א שױטעל . . . והשנית׳ איז ער געווען
א בי׳טערער קמצן׳ א קארגער ניפש׳ געטריבן פון זיך די אר׳עמע, אויף
זײןן לעבן גיט גיעשאנקן קײן נדבה, אפ״לו װײב און קי׳נדער ה׳אט ער
געזשעלעװעט ׳דעם יגראשן. װאם איז שײך? א קארגער פארעך . . יאסל
פארעך איז געזעסן מיט זײן משפחה אין ,א לאזשע ,אין טעאטער׳ און
װען מ׳היאט ׳געשפילט שלום עליכמ׳ס ״מענשן״ח-יהאט ״יהערץ״—דער משרת
איגעם אײ׳נאקטער, קרוטיקירט זײנע בעלי־בתים ׳פאר זײער ניט ארענט־
לעכקײט ;אין געז׳אגט $—ואזוי פיל מ׳כות אויף זײ!. . . אזא יאר ,אויף
זיױ. . גיט ימער זאלן זײ ׳דאם פארמאגןי . א צװײט׳ער משרת אין הויז׳
״פישל״—אויך א ״מ׳ענש״—שטרעקט־אוים זיינע קולאקעם ארויף־צום ערש־
טן שםאק^װאו זײנע ׳בעלי־בתים ׳געפינען זיך, ,אוןו שייט אויף זײ פעך און
שװעבלן-קא חלירד״ ,א מיתה־משוגה, 17 חליירעס׳ 18 מיתה־משוגות זאל
אײך אנכאפן און ז,אל אײך ׳קויקלען און און אויסקויקלען אײנציקװײז . . .
— בײ דער טיחאדע האט יאםעל ׳פארעך אויםגעשריגן בקול רם צו זײן
כאליאםטרע :־ײאהיים קומטי לאמיר אװעק׳. . .—ימיר האבן דא ניט װאס
20


,ציו טאן! מיר זענען ניט געקומען .מ׳זאל יפון) .אונז חיוזיק מאכןי. . . אדער
באלײדיקןי .— אזא חברה שקצים . באסיואקעם . גראבע װנגען יו־-ואהײם!
—^אהײם קומט;. . .—ס׳איז יגעװארן א טומעל און א פאפערײ בײם עולם,
און אין א ׳גװאלדייקן גערידער האט די משפחה ביינייש פארלאזט דעם
ספעקטאקל . . .
א צװײיטע געשעניש חאט יפאסירט אויף דער ביינע, זיונטאג דעם 24
ייוגי 1917 : דער איידישער קונםט פעריאײן האט דאן אוייפגעפירט א נשף
לכבוד ודעם אנדײנק פון שמעון פרוג ע״ה, געשטארבן דעם 20 םעפטעמבער
1916. חוץ די ביאגראפיע פונעם יניפטר, יפון ןאידײש־נאיציאנאלער פאעט
פרוג, איז אויך רעציטירט געװארן אײנייקע פון זיינע יפאעמעס,
און דערצײלונגען, אין פארענדיקט האבן מיר מיט ״א דאקטיאר״ שלום־
עיליכמ׳ס אײנאקטער. עם איז דאן געװען זומער־צײיט, די זון האט געהאט
געבאקן און ׳געשטיקט ידעם גאנצן טאג ביז שפעט אין דער נאכיט. און
בעת מײן אויפטרעטן אין דער ראליע פון ״שלום שדכן״—אינעם ״דאקטאר״
—־האב איך זיך פילוצים געפילט יניט גוט אויף צד חל־שן' כ׳האב זיך
ניט פארלוירן, און געבעטן שטילערהײט א חברה—װאם איז געשטאנען
בײ די ׳קויליסן יפון דער בינע—זי זיאל מיר שנעל ברענגען װאםער, װײל
איך פייל .ניט גוט. די חברד״ אדעילע ראבינאװיטש ע״ת—׳איז אװעק און
באלד געקומען צוריק ימין א יקרוג קאלט רואסער. איך האב מיך צודגערויקט
ביז אונטער די קויליםן, און די חברה האט מיר דערלאיינט אין א גלאז
אביסל יװיאסער װאם כ׳האב קוים גענומען צו די ליפן . . . און ׳דערזעענדיק
מײן ׳פארחלשט יבלײך פנים, האט זי א פליאך געגעבן דעם קרוג װאיסער,
גלײך .מיר אין געזיכט!. . .—ניו, נו—יפירעגט שוין ניט: ידאס שטרײמל
מײנס איז געװארן פארלייאפעט׳ מײןן קאפיאטע אויסגעװײקט, די בארד מײנע
׳אויסגעצװאיגן . . יװאם זאל איך אײך זיאגןי מימש אויף אויםצודרײען . א
רעגעלע קאטאםיטראפע!. . און דא, דארף איך גלײך צוריק זײן יאויף דער
ביינע . . . דער עולם האט מיך אװפגענוימען מיט א שטררמישן גע־
לעכטער . . .—איר לאכטי—רוף איך מיך אן יצום פובליקום—װאס זאגט
איר יניט בעסער צו יאזא שטובי'. . . ׳פון דאנען בין איך אװעק, װײל
מיאן אוןן װײב האבן זיך געאמפערט >—א דאקטאר~א סוחרי. . יגאר א
ידאקטאר !■—ינאר א םווחר!. . . יחאב איך ימורא ׳געתאט, אז פון זײעריע קריגע־
רײען, װעל איך די ערשיטע קלעפ ׳אויםכיאפן, און ארויס מיט צעביראכענע
בײנער׳ בין איך ארײן אין יקיך, און ׳דאריט, אט די שייקסע, אז פאר־
שרפה׳ט זאל זי ינאר װערן, אט די דינסט־מװד כאפט און ליאפעט מיך
אפ מיט אן עמער װאםער פון יקאפ ביזןז ידי פיסן. . . —יניו׳ װאס זאגט
איר ניט צו אזא מרשעתי . . ׳א חוצפה פון .א מוויד׳י . דער עוילם האט
ממש אנגעקװלן יפיון מײינע חכמות-^אײגענע ׳פאיריפאסונג—געיװען איז ידער
׳פובליקום זיכער אז די סצענע געפיינט זיך ׳אין יטעקסט . . און שלום־עליכימ׳ם
״א דאקטאר״ איז אדורך ימייט .גרוים דערפאלק!. . .
21


א דרייטע ג׳עשעעיניש ואיז פארגעקומען זונטאג ידעם 25 יאפריל 1920—
מיר האבן געהיזט .אוייפגעפירט א נשף, לטובת די צדיקה אנשטאלטן יפון
דער :אשכנזישער געמײינדע. ,געשפילט האבן מיר אינעם עגיפטישןו קעניג־
לעכן טעאטער, דער ג־עםטער און רײכםטער יטעאטער אויף גאנץ אריענט׳
און מיר האבן ג׳עגעבן שלום עליכם׳ים 4 אקטער ״ידאס ,גרויםיע יגעװינס
ס־ף 3־טן אקיט, געפינט אויף דער בינע ״עיטו־מעני״, די ביאלעבוסטע—
הײנט הײסט זי שוין ״ערנעסטיג׳א יעפי—ימאװנא״—ואײנגועטויניקען אין זײד
אץ אין סאמעיט, ביאהאנגן ימייט שמוק אוך ,צירונג—לעבן איר שיטײט,
יבײלקע, איר טאכטער, און ציװײ דיניםטן װאים באדינען די ״דאמע״. .
װאס יגרײט זיך צו גען אויף אן ,אײנלאדיונג יבײ די פיינם, רײכע יגו׳ט־
באזיציער . . עס קיומט ארײן פון אן אינעױלעכן צימער ״שימעליע שנײדער״,
—עטי ימעניס ׳מאן—הװנט הײסיט ער שוין ,״םעמיאן ׳מאקאראװייטש״—װעלכע
ר־איל׳ע :איך האב געשפילט—וא צילינדער־הוט אויפן קאפ . . דאס װײםע
העימד אייבער די הויזן, יאון ראנגעלט זיך בעת מעשה מיטן יהארטן קראכ־
מאלעיטן קאילנער יפונם ׳הע׳מ׳ד, ׳װאם ער דערגרײכ׳ט ניט ציויקניע׳פלען . .
עטי־מעני י^-שרײט שימעלע—טפו' מײן איך:—׳ערנעסיטינא יעיפי־מאװנאר-
װאו ביזיטיי ?—װאס יפאר א קאלנער האםטו מיר צוגעגרײט ?. . נאר אויף
דערװאירגן װערןז . . . עם שפאריט מיר -ארוים די ואוויגן פון יקאפ—כאטש
נעם אוןן טהו זיך אן א מעשה,'. . .. הײנט יװאם איז ידאם פאר א קויימען
אײפן יקאפ? עם ברעכט מיר־יאײן האלדז און נאקען ,1. . . בײ דער קיאמי־
שער םיצענע, האט דאם פובליקום אויםגעשאםן אין א הילכיקן געלעכטער
יאויף אינזער ,״סו׳פלאר״-״געװען דער טאיטע מײנער—האט זיך שיטארק
צעלאכט, און די בריילען זײנע אזעלכע ״צװיקערם״, װאים מען רוופט
״פענסנע״, היאבן זיך ארויפגעגליטשעיט פון זײןן נאז, און, ׳װילנידיק זײ
דערכא׳פן האיט זײן היאנט פארטשעפעט ידאס ׳טעקםט־ביכיל . . ׳גו, ינו—
פרעגט שוין ניט: דאם ביכל צוזאמען מיט די שפאקולן זעניען ארויסגעפאלן
יפעט אוניטער ידער יבינע '. ,. . מײן פאטיער האט צו ימיר יגעמאכט ׳פאיר־
צװװפילטע מי׳מיקעם, װי אײנער זאגט־. — כ׳בין פארלוירן . ,. װאס ׳טוט
מען? . . דולרזעןן ימײן ׳פאטער׳ם זישעסיטן און זײן היליפלאזן ישטומען רוף׳
בין יאיך לאנגזאם ציוגעגאנגען צום סופלארס בוטקע, אין צװי׳שן בין יאיך
אירויס ימיט א ״חכמה״ דעם עולם ציו אמויזירן, און שטילערהײיט ׳געזאג׳ט
צ־ ימײן פאטער :״װגעה אין געם אלעיס צענוף, ,איך װעל דערװײל אויפ־
האלטן דעם פובליקום!. .. .—כך הוה: מײן ;פאטעיר האט מיך געפאלגט׳
א־ן איך, ׳בשעת מעשד״ האב געברעניגט װיצןן און חכמותי—װא׳ס כ׳חאב
ידאן געז׳אגט, געדיענק איך בשום איפן ני׳ט—׳נאר דער ׳עולם האט געלאכט.׳.
ביז מײן ׳טאיטע זיך באװיזן ׳מיט דעם ׳טעקסיט־ביכל אין האינט יאון ידי
ברילען אויף דער נאז, און דאם שפיל איז פאריגעזעציט געװיארן, גילײך
װי יגארניט װאליט געשיעען:. ׳. .
נאך א פאםירונג װיל איך דערצײילן בנ־גיע שליום עליכמ׳ים א ׳פיארשטיע־
22


לונג געװען איז עם ואין חודיש ױני 193,6. כ׳בין דאן געמארן ׳פון קאירא
ואויף א ישפאציר יקײן יפאריז. װי כ׳בין גאר אנגעקומען, האב איך דער־
פארן אזא סאװיעט־אידישע אקאדעמיע טעאטער טרופע, פון 50 אקיטיארן
און 50 מוזייקאנטן, געפינט זיך אין יפאריז און פירט־אױח מוט גװאלדיקן
דערפאלג, דרײ אידישע דראמעם: ״מםעות ׳בינימיןו השלי׳שי״, פון מעי־
דעלע מוכר םפרים א דערצײלונג, פארװאנדלט אין א טעא׳טער־שטיק,
״דאס גרויםע ׳גע׳װינס״, פון שלום עליכם, געשפילט אוגטערן נאמען: ״200
טויזנט״, און גאלדפאדענם: ״די כישוף :מאכערן״—׳אדער ״באבע יאכנע״—
די פארשטעלונ׳ג׳ען װערן געגעבן בײ א פול געפאקטן עולם. אויפן צװײטן
טאג בין איך גלײך געװען מיך פארזארגן מיט בילעטן פאר די 3 ס׳פעק־
טאקלען: לײדער זענען א׳לע פלעצער פאר דעם ״סעזאן״ געװען שוין לאנג
אויםפארקויפט כ׳האב זיך אויך דערװאוסט, אז גאך ׳פאריז, פארט די טרופע
קײן ״ברוסיעל״—בעלגיען, געבן 10 פארשטעלונגען, און 6 אין ״אנטװערפן׳/
דעם זעלבן טאג בין איך געפארן קײן ברוםעל, און דארט ,אויך קײן בילע־
טן ניט געפוגען: אלע אויםפארקוייפט בלויז אין אנטװערפן האב איך גע־
קענט באקו׳מען בולעטן פאר די דרײ פיעםן. ,צוריק אין ׳פאריז, האב איך
געװארט ביז די פארשטעלונ׳גען האבן ,אין אנטװעױפן אנגעפאנגעז
װאם זאל איך אײך זאגן?. . אלע 3 ספעקטאקלען זענען געשפילט
געװארן ״ױצ׳א מן הכלל׳/ . . אויםעדגעװי״נלעך, פראכטפול״ כ׳װעל זיך
בלויז אפשטעלן אויף שלום־עליכמ׳ס ״200 טויזגט״: ראשית כל, קײן שום
דעקאראציע אויף דער בינע, די קוליםן זעינעןן באשטאנען פון ׳פארהאנגיען,
יפון יװעילכע ס׳איז געװען אויםגעארבױט טירן און פענצמער, יקײן שום
מעבעל אויף דער ביזניע, הוץ א פאר ׳הילצערנע נידעריקע זעםלען . . .
אין 1־טן אקט שטײט שומעלע שנײדער בײ א פרעס־טיש, מיט א פרעם־
אײזן אין האנט און זינגנדוק, א ׳לידל, ׳פדעסט ער א מלביש ״ . . עטי־
מעני, ידי װײב זײנע, זיצט אויף א הילצערןן קלײן בײניקעל א קוישל לעבן
איר, און ׳שײלט קארטאפל . . ,. מא׳טל און ׳קאיפעל, צװײ געזעלן׳ זיצן בײ
2 נײ־מאשינען און פאריכטן ,אלטע פלודערן . . . אויף דער בינע איז
נוטא ניט יקײן טיש צו פרעסן ניט קײן מאשינען צום נעהעןז, און שי׳מעלע
הא׳ט קײן שום ׳פרעם־אײזן אין חאנט......אבער דאם קלאפן פון שימעל׳ע
מייטן פרעם־אײזן, ד,אם גערידער פון די מאשינעןן. דאם אלעס איז אוים־
געפידט ׳געװארן, ׳פונק׳לעך, דורך דעם ארקעםטער מוזייק. און אזוי איז
מייט די איבעריקע אקטן. ,ל׳משל, װען שימעילע עפענט א פארמאכטע יפלאש
װײן און גיםט־אן אױניקע גלעזער ׳וױין פאר ג׳עסט, הערט מען אויפמאכןו
די יפ׳לאש, דאם אנגיםן װײן אין די .ג׳לעזער, ןאון אפי׳לו ׳דאם׳ק ילאפן פון
די ׳גלעזער בײם טרונקען ״לחײם״—אבער ״לא דובים ,ולא יער״—יאויף
ןדז&ר בינע איז ניטא ני׳ט ׳קײן פלאש װײן ׳און נוט קײן גלעזער: אלעס
איז דורכגעפירט ׳און אזוי מײסטערהאפט ידורך דער מוזיק י
דאס שפילן יפון די אקטיארן איז געװען אויסערגעװײנלעך, גלענצענדיק,
23


יעדער אקטיאר האט פארקער׳פערט זײן ראיליע, אײנפאך, נאטי׳רלעך און מיט
׳דעדפאלג' חוץ לזד״ איז ״שליום עליכמ׳ס ״200 טויזנט״—װי אויך די אנ־
דערע צװײ יפיעסןז, יגעגעבן געװארן אלם א פראפיאגאנדע ״מיטל״ פאר
קאמוינכטישן צװעק . . . לימשל׳ דער 1יטער אקט פון ׳שלום־עליכם׳ס
״200 טויזנט״ װײזט די ארעמקײט פון שימעלע שנײדער, װעלכער װערט
אן רחמנות גערודפט יפונעם בעל־הבית יסון זײן דירד״ מר פײן׳ יפאר די
מערערע חדשים דירה־געילט װאם ער איז שולדייק . . .. אין 2־טן אקט,
האט שיימעלע שנײדער געמאכט א ״גרויםן געװינס דורך א לאטעריע
צעטל . . . ער װערט אײנגעלאדן מי׳ט זײן יװײב ׳איוןן טאכטער אויף א
״נשף״ פוניעם זעלבן בעל־הבית, מר פײן, װאם זיוכט התונה מואכן זײן
זון •מיט שימעלעס טיאכטער . . ׳. 3־טן אקט, בײם רײכן מר יש׳טײן ׳געפינען
וזיך מערערע יגעסט, מענער און פרויעןן, וועילכע יהאבן קײן אנדער גיע־
שפרעך װי ניאר אפלאכן און יזאגן רכיילות אײנער אויפן אנדערן . . .
פון 4־יטן איקט, װען ״שװינידלער״ האבן בײ שיימ׳עלען אױסיגענארט זײן
געלד, גיט ער א זאג א צופריידענער:—דאנקעןן גיאט — כ׳בין ציריק
שימעלע דער יקבצן $—נועל איך מער קײן זארג ני׳ט האבןי. .
דער גיוטן אײנדדוק יװאס שלום עליכמ׳ס ״200 טויזנט״, װי אויך
די אנדערע צװײ פארשטעלונגען פונעם סאװיעיטיש־אידישער אקיאדעמיע
טעאטער־טרופע, האיט אויף מייר געמאכט׳ אין יאר 1,923, איז מיר גע־
בליבן אין זכרון עד הױם הזהי
אסתר ערליכמאן
צו לײװיקס פופצענטער יארצײט
איך ,װײס, אז איך װעל נייט זײן די אײנצייקע צו באערן דעם אנ־
דענק פון אױנעם צװישן די גרעםטע ידיכטער אין אונזער צײט — דעם
גרויםן היומאניסט און אוהב־ישחאל, יקעמפער פאר דער ײדישער שפראך
און יקעמפער פאר פרײהײטצ די עלנט יפון ידער װעלט איז דעם דיכטער
כםדר נאכגעגאנגעןן אים צורו נייט וגעלאזיט. ער האט געזא׳גט:
איך װײם יאין יעידנם הארץ איז דוא א ליכטי׳קײט,
א שײן׳ אויף װעלכער שװעיל דו זאלםט ניט שטײן
׳קלאפ אן און יגײ ארײןי
ד׳ער ינס לײװי׳ק׳ איז אויך דער ׳נס פון אםך יאנדערע ישרײבער און
דיכטער, װאם זײנען ארויםגעקו׳מען יפון דער ײדישער, אריימער הײם.
לײװיק איז געבוירן .געיװארן ואין יאר 1888 איןן איהיומען, װײס־ירוסלאנד׳
מי׳נביקער גיבערניע א שטואט א ײדיישע מייט װאונדערלעכע ײדן. איך בין
דארט ׳גע׳װען אפאר ימאל׳ װײל ׳איהיומען איז יגעװען גייט װײט פון אוגזער
24



שטעטל. איך האב :נאך צו ייענער צײט ניט געװאוסט אז איך דארף זײן
שטאלץ מיט מײן ל&נדסמאן.
לײװיקס טאטע האט געשטאמט פון גרויסן רביישן יחוט נאר ציולייב
ב־טערער חװנה האט ער יגעמוזט לערנען ימיט שנײדער־ימײדלעך יאביסל
עברי און שרײבן א ײדיש ברױול. זײן מאמע, אםתר רבקד״ כדי אר׳ויס־
צוהעלפן ׳מפרינס זײן וא הויזגעזינט פון נײן קיינדער יפי־ן װעלכע לײװיק
איז ,געװען דער ע׳לטסט׳ער, פלעגט זי אויפשטײן ׳פאר׳טאג און ־זיך אװעק־
שטעלן׳ באקן ברויט און בײגל, װאם זי פלעג׳ט ׳פארקװפן ,אױפן ,מארק
צו צװאנציק ייאר אין 1908, זיצנדיק אין מיגסקער תפיסד״ שאפט
לײװייק זײנע ערשטע צווײ דרא׳מאטישע ׳פאעמעס אין ײדיש: ״די קײטן
פיץ משיח״ און ״א ינשמה אין גהונום״
ער ביאנוגניט זיך ניט מיט די דאזי׳קע ערשטע לייטערארישע שאפונגען
זײנע, ער װערמ טעטיק אין :ביונד. באיטײלי׳קט זיך אלס דעלעגאט אויף
דער מינסקער־ראיאן קאנפערענץ פון ,בונד און פאלט ארײן אין יטורמע,
אין ״אר 1906. נואך דעם װי ער זיצט אפ צװײ יואר ביז דעם אור׳טײל
װערט ער סארימשפט אויף פיר ־אר קאטארגע אוין שפעטער אויף אײבי־
קער פארשיקוינג יקײן יסיביר.
אין עס ׳.אנטשטײט די פיראגע פיין אלע פראגעס: זײנען די ימע׳נטשן
געטײלט יא־יף אונטערדריקער און אונטערדריקטע אדער בײיטן זיך די
ראילן? דער ׳נעיכטיקער אונטערדריקטער װערט מארגן אן אונטערדרייקער
װי ייאר די יקײטן װערן יאויף אים צעריסן. די אייבערלעב׳וניגען יפון ׳דער
טורמע ,און םיביר לאזן איבער יטיפע שפורן אין ,זײן פײן־פילנדייקער נשמה.
אין 1913 ,געלינגט לײװייקן צו אנטלוייפן יפון יםיביר ואון עיר ׳קומיט
אן קײן ׳אמערי׳קע. זײן ערשיטיער בוך לידער ׳דערשײנט דארטן אין 1,919,
און גלײך נאך דעם זײן װערק ״דעד גוילם״, װאם װערט געשפילט פיר
הונדערט מאל יאײף דער סצענע ואין ײדי׳ש, העברעאיש ענגליש, דײטש
און ׳פ׳ויליש.
איינמוטן 1952, צו דיער ופופצייקסטע׳ר ייארצײט ,נאיך הירש ׳לעקעירטס
תליד״ פארעפנטלעכט ער אין ערשטןן־מאי נומער פון ״דעו־ צוקוינפט״ א
זער כאראקטעריסטישן ׳דואלאג צװיושן מאנומענט פון לעקערטן און דעם
פון כמיעלניסקין, ואריױסברענגנדי׳ק װאס עס יפילט א ײדישער מענטש אין
אנבלי׳ק יפון א כמיעלניצ׳קי־ימאנומענט . . . גאר ׳באזונדערס װען ײדיש
איון ײדיש לעבןי יװערן ינאך אילץ ׳פאחפאלגט
רײדנדיק אױפן קולטור־קאנגרעס ,אין יפאריז װעגן דער ײדישער ליטע־
ראטי־ר, פיארענדיקט ער זײן רעדע ׳מייט דער ׳פאלגפדי׳קער ,באשרײבוינג פון
דער ײדײשער ליטעראיטור: ׳״דער ׳װײםער ייום־טוב־טיש, איבער װע׳לכן
עם היאט זיך געפירײדט ׳דאם געלעכטער פון :מענדעלען, דער ליכטייקער
שמײכל ׳פון שלום־עליכמען, דער ׳פלאמיקער קויק פון י. ל. פרצןן ידיער
יטייש, װאם האט געשמעקט מיט פריליינג־בעז — איבערןו ׳דיאזי׳קן טיש
25



הענגען איצט צײטיקע םעפטעמבער־עיפל און א געזאנג ט׳ראגט זיך דיורך
זײ, וא געזיאנג, װאס איז דורכגעדרונגען יפ׳ון רײזינם ״מאי־קא משמע לן״
ביז צו ליעסיינס סיבירער י׳ור׳טע, דאר׳ט װאו עס קײיקלט זיך די לענא
איון ׳ביז צו דער ׳נײ־מאשין יסון ראזענפעלדם בלײכן אפערױטער ואון ביז
צו דער סיודותידיקער שטילקײט יפון יהואישס ׳לעצטער טיר, און ביז צו
בי׳אליקם ״שטא׳ט יפוןז הריגה״ אין איבערן י׳ום־טוב־׳טיש װוגן זיך װי יפון
קיו׳פער־געהעמערטע אפאטואשום ״׳פויילישע ׳װעלדער״, און עס ינײגן זיך
צו אים זאינגען פון ראבאים ,״װײטער װעלט״, ארן עם טאנצן ארום ׳אים
פיסלעך יפין ,בערגלזאנם ״פענעק״ און .פים און כאדאקעם פון קאדיע מוא־
ליאדאװם׳קיס ״דזשי׳קע גאם״ און די בארװעםע פים פון כאריקם ״יפי׳ניע
פון מי׳נםקער בלאטעס״ און די ׳גרויסע יפי׳ס יפון ואשיס ״מ׳אט׳קע גנב״ אין
קאברונס ״ואנ׳קל יבוילע״, אין עם שארן זיך שטיל די גרין־פעלדערדיקע
טריט יפון הירשבײנם ״ל׳וי יצחק״ און טריט װאם יקומען יפון ראלניקס
״א׳רום מיל״ און וני׳ו־ייארקער טריט ׳סון אוגנא׳טאװס ״גערטרוד״ און די
פארשעמטע טרוט יפון ׳מנחם זאנ׳װיל רי׳מער. ׳עם טראגן זיך אייבערן טיש
יפון די שײטער־געז׳אנגען פון לעיעלעם ,״שלמה מולכו״ און דער יפאר־
ש׳טייקטער שלװכץ פון פונסקים ,״שטו׳מען משיח״ און .דער ריח פון שאפי־
,האס ,״׳פאהב׳לו׳טיקטע װײםע חלה״ און ׳מיטאמאל יגוט א זעץ ׳די ׳פויק .פון
האלפעריינס ״גאסןן־פױקער״, ,און עם צעט׳ראגט זיך די דונע יפלײט פון
מאני לײבם ״ײ׳נג׳ל צינגל״, און ידאס ׳פארכי׳שופטע געזאנג יפון ׳מאנגערס
״בלויען ײד״ און עס ינעמן ,זי אלע אדורך נייגערם ישטילע ברכ׳ות א׳ין
רייווקונם ״עקסטאטישע אויסר׳ו׳פן״. און אט מיטאמאל א געייאמע׳ר א׳ון גיע־
װײן ׳פיון ודוריות, און איבערןו געואמער א נײ געזאנג פון ארבעטסמ׳אן,
׳פון אקערער, פון א זײע׳ר און ׳פון א שני׳טער.
איז עם ידען וניט א װא׳ונדערלעכער טי׳ש מוט אויםטערלי׳שע ׳סומ־
באלן ואון עמבליעמען איובער אים ?
׳לײװי׳קם דיכט׳וגג שטעלט אים אין די ׳פאדערשטע ריועיך ניט ׳גאר
ס׳ון ידער ײדישער ׳פ׳אעזיע, ׳נאר אויך אויף א ,בכביודי׳קן פלאץ צװישן די
גרויסע מײסטערם יפון אלע אומות יהע׳ולם.
מש ה ד א מב
יאנאש לןארטשאלן (׳הענרייק ׳גאלדשימודט)
צום הונדערט י׳עריגן ,געבורטיסטאג
הואנם ׳קריםטיאן אנדערסאן איז בארימט ׳מי׳ט זײנע מעשהלעך פ׳אר
קי׳נדער, ״די ש׳װעבעלאך ׳סארק׳ױפערן״ ,״טא׳מ׳באלינא״ ״די פויאםע קאטשקע״
אמיצי׳ע איז א ,בארימיטער ׳קי׳נדער שרײבער, ׳פעםטאלאצי, א גרויםער קינ־
דער ׳פעדא׳גיאג, אבער ׳קאראשאק ה׳אט זײ א׳לע אי׳בערשטיגען ימי׳ט זײנע
26


טאיטען. דער ײדיש־׳פיײלישער פאעט ש׳לענגעל האט געשריבן יאין ׳א ליד:
הײנט האב איך זיך ,געזען מיט קארטשאקן
װו ער איז געגאנגען אין ילעציטן ימאריש
די קינדער אויםגעצװאגען ציכטיג רײן׳
װי אין א ױם יטיויב שפאציר ׳פ׳ול מיט זיונען־שײן.
קארטשאק איז געװען ׳פרא׳פעסאר אין .פיײלישן ומלוכישן יאינסטיטויט,
אין דער ױגנט איז ער סארימיט מיט זײגע ׳קיינדער ׳דערצײלונגען׳ ם׳איז
געװען בארימט זײן טעזע: די װיכיטי׳קײט ׳פון קינדהײט דעצידירט דעם כא־
ראקטער יאין פסיכי׳ק .אוןן צוקוגיפט יפון ׳מענש ער האט זער לײדגשאפטליך
פאר׳טײדיקט די ירעכט ופונם יקינ׳ד. ער האט געשריבן: וא ׳נייט פרײדיקע
קינידהײט מאכט ׳דעם מענש ׳פארקרי׳פלט, ׳אײפן יגאנצן לעיבן״ רעװאלוציא־
נעריש זענען געװען זײנע רו׳פען מ׳זאל דעם וקיינד געבן יפרײהײט אין
דיסקיסיעס אץ דעצידירונג אין זײןן יגוירל׳ ׳דאם קיינד האט רעכט צו כב׳וד
ואץ ע׳רנסטע באהאנ׳דילונג, גיט בלויז אין די ש׳פילערײען און אין זײגע
יפרײדן וא׳ץ ׳לײדן׳ ינאר ׳אין אלגעמײנעם ילעבן׳ אין א ׳פאעטישן רעפאר־
טאזש שירײבט שליענגל: ״כ׳דענק אין די מיגו׳ט געװענליך׳ ׳פאר אייראפע
איז ער כמעט ג׳ארגייט׳ װיכטיק׳ אבער ׳פאר איונז יהא׳ט ער געשריבן ידאם
שענסטע ק׳אפיטל געשיכטע װי אויף דעם יפראגט ימא׳כ׳ט דער טוייט גארניט
בארימט. אין ׳דעם ׳ט׳ײטן־טאנץ צװישן נעכט איז ער ,געיווען דער אײנציגער
שטאלצער ײדישער העלד .א־ן אויפזעער פון ײדישע קיגדער יתומים. די
געסטא׳נט ר־צחיס ך׳אבן איפ געװאלט בא׳פרײען מייט א באדינג ע׳ר זא׳ל
זיך ׳באיפרײען יפון די קינדערלאך כדי זײ זאלן אװעק צו גאז־אויװנס אין
טירעבלײקע קארבשאק האט זיך קאטעגאריש אפגעזאיגט. ער ה׳אט געיניומען
דאס שװיאבםטע קינד אײף זײנע ;ארעמס און מארשיר׳ט צים ׳פארקאלכטן צוג
װאס האט זײ אפגעפירט קײן טרעבלינקע׳ די ׳קינדערלאך האבן זיך כם׳דר
געפרעגט: װי אהץ ׳גײען מיר ?. . . קארטשאק היאט זײ גויטמ׳וטי׳ק בארו־
־אי׳קט: ימיר גײען צו א בעסער װעלט .. . אויבן׳ אוי׳בן .
׳אפילו ,אין מייט׳לאלטער יװאלט דאם יגעװען א שאנידע פאר די צױוילי־
זאציע איין ׳ק־לטיור׳ און אין הײנטיקן ייארהונדערט דעירקענט ׳מען ׳דיעם
מיטליאלטער׳ א פארברעכן זענען די פיראמידןן, די געצגדינערישע געבײדעם
און די ריזיקע גריכישע זײלן׳ װיפל בלויט האבן די שקלאפן ׳פארגאסן
בײ דעם אלעם ? פלאטא דעד גריויםער פילאזאף איז גיט גערעכט װען ער
זאנט: ׳אויף די ערד זענ׳ען דא גרויםע אידעאלן . . . ס׳איז ידא וב׳ליו־
טי׳קיע פארברעכושע יארבײט׳ מענשן האבן געבוייט די ׳פיראמידןז׳ ׳געגראבן
מאדימאר פאר געצנדינערעשע געבײדעס׳ שיװערע ׳שיטײניער ׳פאר ל׳אנגע
װעגען. ;אט דאמאלם האבן די ;פירעריס געשריבן דיאלאגן און דראמעם
ב׳ארעכטיקט ימיט דעם ׳חאיס פאטערלאנד׳ די קגעכט זעגען ׳שמיוציג ה׳ונ־
געריג יאין שטיארב;ן, זײ זענען געװען עסטעטיקער איון דיסקוטירט איבער
גארניט. ס׳יאיז ניטא ש־ינ׳קײט יאויב דע׳ר מענש לײדט׳ ם׳איז גיטיא גע־
27


,רעפטיקײט ואוויב מען ימײדט אוים די אלע ילײדן ס׳איז ניטיא ׳גוטם׳קײט
אויב מען ער׳לויבט ידי אלע שלעכטקייטן . . .
װאלטן די דײטשע רוצחים חלילה געזיגט, װאם יװאילט די צוקונפטיקע
װעלט געװוםט פון ידי שוידערליכקײטן און ,גרויזאמקײט יפון• גאז־יקאמערן
און ׳פאר׳ברענען מענשן לעבידיקהייט . . . ם׳יװאלט געװען װי ׳ניאכן מיט־
אל׳טער. קיינעיר װאלט ניט געוװםט יפיון ׳זעיק׳ס מיליאן ׳פאירניכטע׳טע ײדן,
סאעיטן װא׳לטן געזונגען לויב ־געזאנגען יפאר די זיגיער, שרײבער והאלטן
געשריבן עפאטעען, װערק װעגן ׳שײנקײט, גוטםקײט און אמת, זײ װא׳ליטן
געשאפן א ,נײעם ג׳לויבן קײנער װאלט ,ניט געװויםט ואז ס׳איז געװען א
גרויסער ײד װאס איז אומגעקומען אויף קידוש־השם מיט צװײ הונדערט
אומשוילדי׳קע ײדישע ,קי׳נדערלאך, קיינער װאלט ניט געוווםט אז ם׳איז
געװען א גרויסער העלד און ׳קעמיפער ימר׳דכי אניילעװי׳טש, די צװײ ײרןו
זעניען דער םימבאל יפון ײדישן יגעטוא איבער דער גאנצער װיעלט, די
װעלט געשיכטע קען זײ באין אופן ניט אױםמײדן.
עלא זילבערג
ניט צו דערקענען
זי האט לאנג שוין פארגעסן,
װי זיך צו פרײען״
איר לאכן עס יקלינגט שוין ־ניישט מער.
און יאירע ואויגן,
׳פארטונקעלט יפון יטרויער,
אין הארצן קײן װאונטש, קײן> באגער.
צי דאס יאיז ידי זעלבע,
איך יקען קוים יאיר ׳דערקענעז׳
ידי שיינקײט װאם אמיאל זי געװען׳
א זינגענדיק פויגל,
א ׳גלאנציגער שטערן,
קײן בײז׳קײט ׳און איר ניט געזען.
ידאם האט דאם לעבן,
איר בייטערער גיורל׳
׳בארויבט איר פוןז אלץ װאם איז גוט,
חוזיק ׳געמ׳אכ־ט,
יפון ואיר ־גלויבן און ליביע
׳פארםמ׳יט אירע ייארן און ימוט.
28


באקלאג יאיך מיט טריויער,
די חבר׳טע טרייע,
װאס לעבט אין דער פינםטער אלײן.
־פדן אלע ׳פערילאזן,
פאריקלע׳מט אין י׳סיורים,
ניטא, װער ם׳זיאל זי פארשטײן.
פערלאנגן
גיב .מיר צורייק,
מײינע קינדערשע ׳טיעג,
די יפעלידער ׳פארזײטע,
דעם זאמדיגן װעג.
ברײנג מיר ציורייק,
צו ׳מײןז ש׳טעטאלע קלײן,
לאז מיך ,נאך אײגמ׳אל
דערזען ׳מײן אלט הײם.
׳ברײנג מיר צוריק,
צו דעם אוראלטן װזאלד,
ילאז מיך דערהערן,
ידעם װי׳נט װי ער שאלט
װי עם שעפטםן די ׳בױימער,
יבײ טאג און בײ נאבט,
װי עם ,בליקט די ל׳בנ׳ה,
אזוי ׳טרויעריג פערטחאכ׳ט.
-גיב ׳מיר צוריק,
מײזנע קרובים און פרײנ׳ט,
איך יבײנק ׳גאך זײ שטענדייק,
זײ יפעלן ימור הײגט.
געמצו די שטואט
מיט איר לוקס׳ום ,און שיין,
בווואלט אלץ דאם אפגעבן,
פאר מײן שטיעטאלע קלײן.
29


סעם גאלדבערג
שטערן אויף מײן װעג
לעאן ליבגאלד איז ודער הײנטיקער ,פרעזידענט פון ארטיםטן־פארײן
אין גױ־יוארק? עם .איז זער אינטערעסאנט וצ׳ו װיםן װער עם איז לעאן ליב־
גאלד — א ׳קינד יפון ײידישע אקטיארן אין ופוילןז.
דער פאטער זײנ׳ער, זלמןי—פאלאמאן— איז געווען דירעגטאר ׳פוןק׳רא־
קעװער ײדישן טעאטער ,א׳ויף דער באבענםקי ׳גא׳ס נומער 7. אגב הא׳ט זײן
מוטער׳ באש׳ע, וגעשפילט ׳מי׳ט מיר אין װארשע אין טעאטער אויף דער
זאמענתאיפא ׳גאס גו׳מער 9 און אויך אין ביאליםטאק.
זײןן מו׳טער, אין די מיטעלע יארן, איז יגעװען ׳גאר א פײנע ײדישע
אקטריםע און ־דערצו זער א שײ׳נע ׳פרוי, מיט א װײ׳סן קאמפלעקם, שײ׳נע
שװאר׳צע האר, ,ציװײ שװארצע אויגן .װי בריליאנטן.
לעאן ליבגאלד האט אגגעהויבן ישפילן ,טעאטער מייט קינדער־ראלן. א
שײ׳נער, הויכער װנג׳ער אקטיאר, איז ער ׳געקומען קײן װארשע און איז
בואלד ארײנגעטרעטן איןז א רעװי־טעאטער, װאס תאט זיך ,גערויפן ״די
באנדע״ וד׳ארט אין דער טרופע האט זיך ׳געפו׳נען א ׳שײן, שלא׳נק מײדעלע׳
לילי לוליאנא, און די צװײ האבן זיך ׳פארליבט אײנס אין אנידערן.
׳עס געדענקט זיך׳ װי עם װאלט .געװען יעצט׳ אין וא יפוולן זאאל מיט
אקטיארן און אקריסעם אוי׳פןי דרי׳טן ׳שטא׳ק, לעשנא גאם נומער 2, פלעגן
זײ זיך שפ״לן אין כאפעלעך׳ ארומגעיאגט זיך צו כאפן אױנם דאם אנידערע.
האט ׳לעאן ליבגאלד זי טאקע ג׳עכאפט און מיט אי׳ר חתונה געהאט
זײ האבן זיך ןאײנם ידאם אנדערע פארטגערירט און מי,ט וגרװס דער־
פאלג? יהאבן ,אפילו געשפי׳לט דעריפאל׳גרײך .אין ,עטלעכע פי׳למען.
בעת לעאן לובגאלדס ׳שטימע איז געװעןו בארוטאן־טע׳נאר. פאקטיש. האט
זיך זײן שטיימ׳ע גישט געענדערט נאך ,אזויפיל יארן, הערנדוק אים .ערשט
נישט ׳לאנג זינגען ,אין דעם םקע׳טש ,״אפרים ׳גרױדיגער״, אין װעלכן בען
באגאס האט געשפילט אפרים ׳גרײ׳דיגער און לעאן ליבגאלד — דעם חםי׳דישן
פראצעגטני׳ק. בײדע זענען זײ געװען ערשטקלןאםיק.
אומפ׳ארגעסלעך זענעןז וגעװען באנום און לעאן ליבגאלד, דער ערשטער
אלם אפרים ׳גרײדיגער און דער לעצטער אלם דער פראצענטניק אין דער
םצענע׳ אין װעלכער אפרים גרײדיגער קומט צום פראצענטגיק, אז ער זזאל
אים בארגן א ׳גאילדענעם בעכער ,צו מאכן יק״דוש אויף ואן ארעמער חתונה.
׳א קורצע צױט שפעטע׳ר יקומט אפרים גרײדיגער צום ׳פראצענטניק אנזאגן
וא גוטע ובשורד״ אז דער בעכער איז געלעגן ׳געװארן ,און געהאיט א יקלײן
בעכערלי ׳דער גאאױוער חסי׳ד ,גלויבט אים און ׳פרײדט זיך זער. אביער
אבים׳ל שפע׳טער, װען אפרים וגרײדיגער דארפט אויף שבת, פארק׳ויפט ,ער
דעם בעכער און קו׳מט צום פ׳ראצענטגוק מיט א שלעכטער בשורד״ אז אן
30


אומגליק איז געשעען — דער בעכער איז געשטארבן . .
— װאם יהײםט — שרײט דער 1פראצעגטניק, מיט טרערן אין די אויגן
— װי קען א בעכער שטארבן ?'
ענטפערט אפרים גרײדיגער:—׳איר זעט ׳דאך, אוייב א בעכער קען
געלעגן װערן און א קלײן בעכערל, אי,ז אויך מעג׳לעך, אז א בעכער קען
׳שטארבן!
יעדנפאלם איז דאם נאר אײגע פון די ראלן, אין װעלכע איך האב
געזעען לעאן ליפגאלד שפילן. און װאם קען מען זאגן װי לעאן און לולי־
אנא האבן זיך אויםגעצײכנט אין משה בראדערזאנס א דועט, ״בלאטע יאטן״,
מיט זײער זינגען און טאנצן!
װי ז׳אגיט דאם שאלקס־װערטל אז דאם עפעלע ופאלט גישט װײט פון
בײמעלע. איז טאקע לעאן ליבגאלד אויםגעװאקסן א פײנער און שײגער
ײדישער ׳קינםיטלער. באר דאם ײדישע טעאטער־מזל ישלאפט, נעבעך! אין
א שטאט ׳פון דרײ מיט וא האלבן מיליאן ײדן איז נישטא ׳קײןו אײן ײדיש
טעאטער, און אזעלכע פנע, טאלענטירטע ׳דישיע קינםטלער בלײבן זיצן מיט
פארלײגטע הענט
יגעדענק איך דאך װי, ׳קומעידיק קײן אמעריקע אין יאר 1951, האב
איך גאך געפונען זעקם טעאטערס אין נױ־יןארק יפון א ׳קימא־לן יפוןו זעכצן.
איצט ואבער איז ישוין אפילו נישיטא קײן אײנם . . .
אמאליקע צײטן אין רוםלאנד אונטערן צאר, אז ײדישע ואקטיארן האבן
געשפילט ײד״ש ,טעאטער, האט .מען די פלאקאטן ׳געמוזט ׳דר׳ויקןו אויף רוםיש
און ׳דייטש, װאס ײדן האבן שרעקלעך ביאדויערט, פיילנדיק, אז זײ זעגען
ײדן. היינט אפער אין ,אמער״קע זענען דא זעקם מיליאן ײדן יקײן עין־הרע
גאר יקייןז ײדיש יטעאטער איז גישטא! טא װאו איז דאס ײדישע פאלק?
יפאר מײן אװעקיפארן פון נױ־יארק קײן עגגלאגד האב איך, טאקע דער
שרײבער פון ואט די שוחות, ׳געפרעגט אוגזער חשובן פרעזידענט פון ײדישן
ארטיסטן ׳פארײן, לעאן ליבגאלד, צי דאם יאר װעט יא זײן א ײדיש טעאטער,
האט ער מיר וגעענטצערט בזה הלשון:
— דערװײל װײסןז מיר גארנישט. נאר לאמיר חאפן, אז יא. מען מוז
דאך ,חאבן בטחון ן
אבער הײנט־צו־טאג איז דאס ײדישע טעאטער־פארגעניגן געשטארבן
אין נױ־יארק, װי דער גאלדעינער בעכער בײ אפרים גרײדיגער . . . צום
באדויערן.
א שטעקעלע ארײן, א שטעקעלע ,ארויס
אפגים אז די ׳קאנ׳פערענצן, ׳קאנגרעםן ומכוח ײדיש יחאבן דאך א
שטיקל פעולה געהאט? עס טיויט זיך עפעס אינם ײדישן װעלטל — יאפיליו
בײ אונז דא אײ אונזער װעלטל
31


א נײער זשוריאל יגײט יארויס אנגעפיקעװעט מיט ײ׳דישקױט און מייט
פיקטשערס. און דיער חשובער גאיסט ־אינם ״קולטור־װינקל״ ידיו׳ב םידן׳ חאט
אוייפגעװעקט ,אונזער ׳אײנגעשלאפנקײט — מ׳האט געפילט תילמיד־חכם
בא לעיר: פארזאמלונגען, באגריסונגען — כן ירבה.
די ײדיש לעקציעס אין הלל־הויז, אונטער די לײטונג איצט יסון חיבר
חיט האבן זיך נישקשהדיק צעװאקסן — ׳פיון א מזיומן איביער וא מנין ,און
די ײדיש גרויפע אין גאלדערס־גרין גײט מחיל אל חיל.
׳אוגזערע ײדיש־ליטערארישע גאכמוטאגם פײעירן האיאר דאס 40 יאר
װי זײ גײען אן משבת לשבת ׳מי׳ט ׳רעפעראטן איבער ײדישע ליטעראטור
און יקולטור. מיט לײענען פון אונזער ליטעראטור אוןן מייט זינגען ײדישע
פאלקס לידער און ם׳מערקט זיך פון שבת צו שבת װי דער עולם װערט
גרעסער.
* # #
אין או׳נזער ,װעלט׳ל, צומאל דא אזױפיל זיך ,טוט,
ערש׳ט ןאנדערש־װאו — א ׳גרויסער סיימן, אז מיר לעבן;
גוט צי, חלילה, שילעכט ? אז װאם יװײסן מיר דעירפון ?
דער עיקר, ׳האס געראנגל װערט נישט אויפגעגעבן.
געראנ׳גל צװ״שן זיך, צװישן די ברידער, איז ■ספארט;
פרישע כחות׳ געזונטערע װידער צו ׳קרייגן------
און אוייב די קאמיפנ׳די׳קע זײנען נאר ערילעכע,
װעט זיכער נישיט דער ׳שיטארקער, נאר דער אמת זיגן.
װיאזוי בלויז ׳דערקענט מען װער ם׳ואיז דער ״ערלעכער״
און בײ װעם ידער גאנצער עסק — תורה מ׳גראשן?
ס׳גאנצע לײב־אוךלעבז גרײט זײן אװעקציוגעבן —
װי מאמע ׳פאר קינד. מץמוז קעימפן יפאר מאמע־לשון.
״החײם וה׳מות ביד הלשיון״?
ערשט יענע יגאלד־הענטיליעך וואם ׳האילט אין אײן שרײ׳בן —
כיאטש יאין אלע אומשטערבלעכקײטן ארײן,
מיר קלייבן זיך מיט אונזער געשרײבן צו בלײבן.
יא בנוגע או׳נזער זשורנאל ״לשון און לעיבן״ ם׳איז געיװען יא צײיט
װען ימיר האבן געהאט ׳דא אין לאנדיאן ,איבער צװײ מניגים ײדישע שרײבער
און אלע יהאיבן אין אים מיטגעאירבעט האיבן ׳מייר שוין באילד ימער רעדאק־
32


טארס װי שרײבערם ,איז מיילא, זאל די ברכה ,ארײנקיומען — די לעצטע
ד׳רײ יאר — איז ער שוין ׳א דרײ־חדשיםני׳ק — אקארישט ,נישט ערגער■״
טא ענטשולדיקט׳ מוז מיר זיך טאקע צויאגן ער זאל ינאך ארויס
לכבוד חנוכה האיאר.
און דאס ׳איז, מסתם׳ דעיר טעם װאס איבר חנוכה איז נישט קײן
עקסטרא מסכתא אין משנייות. איבער פירים איז דא. איבער יאלע ימים־
טובים, אפילו אן עקסטרא מסכתא איבער ביצה שנולד בייום־טוב, און
איבער חנוכה — לא! כאטש א מחלוקה ׳פון בית־שמאי און בית־הלל איז
פאראן ׳איבערןו םדר פון אנצינדן די חנוכה־ליכט׳לעך. מםתם װײל ״רבי
דאתיא מדוד״ האט נישט געװאלט דערימאנען: די חשמונאים־כוהנים האבן
דאך פארפאפט די דויד־דינאסטיע.
אין ײדישן ׳פאל׳קלאר, װאו די מילכות־בית־דוי׳ד ראלע איז צוריק
ארײן יאין יאיר משיח־גאלעריע, איז דער נם־גדול היה שם״ אויפן דרײדערל
גאר: ״נטע גנב האיקט שלעםער״י און ״שרגא״ — ליכט — אי,ז גאר:
״שעל, רויט, גרין אײכלי״ אלע פיר שטיקלעך טרימף: און דער ײד, װאס
שרײט עס אויס—האט געוואונעזז! און ס׳יאיז אים ליכיטי׳ק אין די אויגן.
אפילו דער פזמון פון די עשרה־בטבת־סיליחות זינגט זיך א ײד צו
בײם א־ייפדעקן די קיארטן בײפ געװינען:
״אבותי כי בטחו, האסטו נישט?
ברידער װאס היאסטו? לאז ס׳געלט,
האסט מלכה, מלך׳ אויפן טיש,
נעעם איס״
״לשנה אחרת קבעום להלל רהודאה״
״יאמר נא ישראל״, ״יאמר נא בית־אהרןכ,
אבער דער בית־דוד אינם הלל נישט שטײט•
אפנים נישט גאר מיט די יונים דער שטרײט,
ר׳איז א׳ויך אנגעגאנגען צװישן אײגענע ׳לײט.
טאקע איבער דעם שנאת חינם, איפנים,
װארטן מיר אויף דעם בן־דוד אזוי לאנג
אן עני רוכב על״ — אבער זײן ראנג:
און ״מלך ׳שמחל על כבודו״ — פאלג מיך א גאנג.
װען איך װאלט נישט מורא געהאט װאלט איך געזואגט:
(מילא, בײם נתנה־תוקף ׳מיך כאטש ׳פאריקל׳אגט!)
׳פארװיאס טיאקע ׳רויפט מען ׳דעם גיואל משיח׳ן?
װײל עס גראמט זיך, אויף מאמע לשון, מייט ׳קריכן.
33


האזארד־שפיל
(יװאריאציע לססוז־ חינוכה תשל״ח)
א
אין די כעבט יפון הימל קוקט
רק לבנה־יהאיק אראפ —
׳פארנעפלט אויף ז׳ון־טעלער׳
אויםגעבלוטיקיט ס׳יליגט א יקאפ.
׳פארלאשן ומארגךשטערן׳
לעצטער גראשןן איינגעשטעלט —
סארכילדיק א כראקיע טון׳
אויף ידער ׳פיארזשאװע׳רטעיר װיעלט.
לעצטער גראשן אױסגעשפילט
געבליבן בײם אוינטער רוייט--------
צי בלייבט יךען ,עפעם אנדערש׳
װי ס׳ציקער־שטריקל — ד׳ער ׳טויט?
׳ב
״אײינגעשטעלט״ אויף דיער לעצטער קארט׳
אויף טױז רוייט׳ אויף אונטער אייכל?
די ׳פיקע געשפיצט שוין ינא שטיק׳
אויף ׳אלרײט׳נייקס געשפיצט בײכל.
אויפן בראך־שטול ידי זונה־װעילט׳
׳פון־זינען־אראפ — פון װיינען׳!
ופולע ילבנה סטעלערל יגעלד׳
חי־ק״וק אלץ װאם צו ״געיװיינען״.
מען האלט ׳דיאך שויןן בײם ,״אויםגעמען״
טא סא׳טש ימז׳כיר זײן די מתים--------
אײנגעהילט ואין .נעפל־סיבות,
גרויע הימלען די טליתים.
׳םאנעט)
ודרווסין א זאוױערוכע׳ א װ׳יבט,
אין שטוב חברה בײ א יקערטל׳
אײזגןער האלט זייך װיי בײם בערדל,
די ׳אײגעלעך ליויפן געשװינד:
34


ק,ודם צזיױי מיט ׳באך ׳א יפערטל,
אײדער נאך ,די קארט איך זע — בלינד:
ואון אױב מײן טוחיז רױט נישט געװיונט,
איז ומײן מלכה וחערט א צעהטל.
בײ דעם׳ וחאם ואקייגן אים זיצט,
ידער בליק ׳פיחערדחק זיך צעבל״צט,
שפרינגט ואויף א װילד־צעהיצטער: ״ואיך דעקי״
דרױםן זאוױערוכע׳ א שנײ _ _
יפאר לאטקע ׳איצט ימחט א ,גלאז טײ
גאנץ ׳עולם־הםא כאטש גיב אװעק.
אזא גראמען־שפיל לכבוד חנוכה תשל״ח
א
בלינד צעמישט וא קארט געצויגן׳
אזא האזארד־שפיל ד,אם לע׳בןן
א םטראישע אינם געלט־טעצל,
א הילכיקן קלונג ם׳זאל געבן.
יא, מיר גאר די אײנגעשטעלטע,
די שפילער — גאט און דער טיױחל,
און װער נישט געװינען עם זואל,
העכער נאר דאם מתים־הײפל.
און עס צי׳ט זיך שוין ;אזוי־א, ,
יפונם גאר ערשטן גן־עדן׳
און װער נישט אויםנעמען עס יזאל,
ס׳אדמל, ,נעבעך׳ מ,וז לײדן.
שוין גארנישט געבלייבןו פון מענטש,
אויף אונזער יפעל איצט זײ שפילן,
וחארעמען פעלץ זיך צו מאכן,
חלילה׳ זיך נישט צו ׳פארקילן.
ב
און אז ,נאך א לעבן לעבןו׳
אלע ביכער אויםגעלעזן,
אנדעהשט ס׳ימענטשל שוין ניש ווערן׳
בלײבן תמייד װאם געװעזן.
35


די געגיל נאר געשליפעגער,
שארפער, שפיצער די צײגער,
און מי׳ט ׳אײן חיהשן שליג׳ג שוין
׳מארשלינגען ם׳יפלײש ׳מייט די בײ׳נעיר.
טיפסטע ׳פםוקים, שענטסטע סטראפעם,
נאך ,געהויבענער אנשרײב^
ואון װי נידריק מענטשל ׳געװען,
נאך געזוונקענע׳ר ר׳װעט בלײבן.
אז װאם דער גאנצער עםק ?
צומאל קליגםטער ינישט געטחאפן!
ם׳איז ׳דער ׳םך־הכל דער זעלבער,
מייט בלאפן צי מוט אין־סופן —
עיקר שכחתי: ידרײט זיך ארום א ,בחור ,און שרײ׳בט זיך זײנע לידלעך.
פארגיגט מען ,אים גיש׳ט, מ׳יאגט אין א זיקנה. ינײן, כ׳װעל מיך ונישט לאזןן
אביער אף על יפי כן דאנקען מוז ימען. װעל איך י׳ו׳צא ־זײן צו אלע װאס
יתאבן מיך באגריםט, ׳פרײניט און אינסטי׳טוציעס מי׳ט די אכט גע׳גראמטע
שורות.
— באר אלע מײנע פרײנט און חברים צום באגריסן מיי־
צו מײנע שמונים —
אי׳ר ה׳אט מיך געטון דערמאגעז,
אז איך בין שויז אכציק געװארז?
׳מיך ׳געמ׳אכט ציטערן, נעבעך,
איבער ׳מײנע אלטיינקע יארן:
מילא, װאס איז זיך צו יאגן י
װעל איך מי׳ט א שטעקן צוקריכן!
און אז ,מיט א שטע׳קן, װאם אי׳ז ?
ק׳אן מען אויך ׳קײגנגײען■ משיחן.
36


,אם בגבורות שמונים שנה״
פרקי אבות
״אם בגביורות — אויב בײ ידי יקרעסטן,
גוף גײזט אן מיט זײ׳נע געשעפטן,
ןצו װערן ,א בן שמונים ם׳האט די װערט,
אויב אבער יאים שוין ״אונטערבייטשן״— — —
אזיוי די משנה צו סארטײטשן,
סון מײן טאטן ז״ל דאכט זיך יגעהערט.
װי אםיען הימל גרוי־סארצויגן,
גאר נישט װײניקער מײנע אויגן?
װי די ילעצטע שװאלבן יסון נעסיט ארוים,
לעצט ביםל כיוח אװעקגעסלוייגן — —
;טא צי יװאם די יארן נאך טיויגןי
)באמת א מין לצנות ניאר יבלויז.
בן שמונים לגבורה
א בן שמונים װערן
און נאך יקאנען אנגײן,
װאםער ״דערויף־יגײער״
מען מוז דאיס קואנען זײן.
יאין װאסערע -טוינקלע בריל
מען מוז ׳דאם דעמלט גייןי,
קאנען נאך קיוקן װעם
אין די בליקן ארײן.
מען מוז האבן א הארץ
סון האריטן ׳קיזלשיטײן.
בײם ,ביסן־ברויט בייםן,
א מויל םול סאלשע ציין,
מיט א סעםיטן שטעקן
מען מוז שוין דעמלט יגײן?
איבער קאם ׳װיעם געבן,
אלײן צו קיענען שיטײן.
אין אונזעיר מיאיוס ױעליטל
צו שמונים צו דעריגײן,
א גרויםער מנוביל
מען מוז שיויןז זײן יאלײן.
37


2
אז יװאקלען סײ װי סײ זאל עם זײן ׳פיון א יטרינק נישט א פארטײ־פארטאטש: הײגיט רעכט און ימארגן ׳לינק. )יש אומרים, בײ מאגכע יאיז אזוי גאר ידער טױטש: מ׳װעריט יאלט און גרוי מוז מען אין יהאנט חאלטן ידי בױטש —
איז ׳לחײם גארגלי ״בן שמונים לגבורה:,
װאדקא צי כרמל־יװײן, װען נישיט, װעט יעדער כלאפ,
װאםער אונטערשיד שויןי א לויז ׳קריכן אויף דײן
איון — וונאמר אמן. גלאצע־צעג׳לאצטן קאפ.
אז,וי צי ׳אזוי ׳גאר,
װאם שוין דיער חילוק גדוים?
ױנג׳ער װעםט נישט װערן,
ינאך א יערל יאיוןן אוים.)
ד ו י ד ב ע ר מ א ן
םעם גאלדגערגס מזל־טוב פראדאקשיאן
דאנער׳שטאג, דעם 24יסטן נאװעמבער אין ואװנט, איז ,פארגעקהמען .אין
ידער קאגװעי־חאלל, לאנדאן די גרויסע ׳פאלקס־יפארשטעלונג ״זאגט אונז
מזל־טוב״, אין װעלכער עם יתאבן זיך באטײלייקט, אחוץ .סעם גאלדבערג
אלײן, טעאטער־סטארם און סטארם ׳פון ראדיוא. עס איז ,געװען א גרויסער
סו׳קצעס.
.ציוזאמען מייט אונזער ליבן םעם גאלדבערג זענען ואױפגעיטרעטן די
סאפראנא־זינגערין .רעיני ׳באר, דער ׳העלדן־יטענאר דער׳עק װילקס און דער
װאונדערבארער י׳ונגער יקאנטאר ימשה דובינער, װי אויך דער רעצייטאטאר
נעט ריובין, יװעלכער איז אונז אז׳וי גו׳ט באקאנט פון ידי ׳״ליטערארישע
שבת־נאכמיטאגס״
עם יהאיבן זיך אויך באטײ׳לי׳קט דרײ ׳פיאניסטן: ראוז לואים, חײם
לייפשיץ א׳ון ,ראלף יקלײן, װעלכער באגלייט געװױנט׳לעך א צאל חזנים
יאין זײערע אױפטרייטן.
ספעציעל פיאר דעם דאזיקן אװנט האט סעם גאלדבערג אגגעשיריבן
״זינגט אונז מזל־יטוב״, ׳״א ברױו ,פיון ׳פאלעסטוגע״, ,״דער ײדישער טשײנא־
מאן״ און אויך ׳פארפאסט ימוזי׳ק צו ,א יליד פון איצייק יפעפער ״ואיך יבין ןא
ײיד״. אט די דאזיקע זואכן תאט סעם ׳גאלדםערג ופארגיעטראגן יפארן עולם
צװישך זײנע נהמ׳ערן. יװי אלעמאל איז ער אלײן, סעם גאל׳דבערג, געװען
די הויפט־יקראפט אויף דעם אװניט, ספעציע׳ל מיטן דועט ,״געטרײע לייבע״.
38


יא, ער איז א װאונדערבארער שוישפילער און ׳סאליקס־זינגער. ער זינגט
און טאינצט׳ רעצייטירט און ,סארסאסט אלײן מהזיק. און ידאירף מען, שרײבט
ער .טײלמאל אויך ארטיקלען אדער באריכטן, ׳װאנדעױנדיק סון לאנד צו
לאנד און ׳פארישאסנדיק סרײד און ׳סארגעניגן ײדן אומעטום.
איצט האלט זיך אין גריונדן א קאמיטעט׳ װאם װעט זיך סארונעמען
מיט סײערן םעם גואלדבעירגס ױבל — יפופציק יאר אויף ײדישע בינעס.
אין אט ידעם קאמיטעט יװעלן זיך באטײליקן סון די אנגעזענםטע ײדן
סון ײדישןן ׳סאליק.
חאט ידאך סעם גאלדבערג ,געשפילט ײדיש־טעאטער יאין ליאדזש,
װארשע׳ גראדנא, ביזאליםטאק וױלניע, קראקע לעמבערג און אויך אין א
רײ קלענערע ײדישע שטעט און שטעטלעך. מיטן גרויסן שלאגער, ״א
׳קאטעריניאזש בין איך״, האט ער אמאל פארענדיקט, ׳שפילנדיק אין יפאר־
מלחמהדיקן װילנע.
די או״פפירונג ,״זאגט אונז מזל־יטוב״ װעט ילאינג לאנג בלייבן אין
זכרוך און ,אין די הערצער סהנם בייגעיװעזענעם יעיולם, װעמען עס בענקט
זיך שוין װאם שנעלער װידער בײצוזײן סעם גאלדבערגם א נײע אויפ־
יפירונג, איבעריהויפט די ױיבל־סײעױונג זיינע.
אייזיק גאלדבערג
- אברהם ערלעכמאן ע״ה -
עם טיוט װײ װען ימען רירט זיך צו ואנצושרײבן א פאר װערטער
װעגןי א ׳פירױנט אין ,חבר װעלכער ואיז אװעיק אין ידעיר אױבייקױט . . .
יאברהם ערלעםמאן האט אנגעהערט צו דער סאציאליםטישער ײדיישער
אגארכיםטיישער באװעגונג. אויך האט ער ׳געהאיט א יליפע ציו יושראל. בכלל
,איז ,ער געװעזן א לא״אלער מענטש און ײד, זיך שטיענדיק ארומגעטראגן
מיט חלומיות און אידעיאלן יפון א פרײע װעילט און א ופעסערע צוקונפט
פיאר ײדן און מענטשן בכלל.
ער איז נאך יגעװעזן ופוןן דער אליטער סאציאליםטישער באװעגונג סונם
אנהויב יעצטיקן יארהונדערט. געלעבט אונטיער דער ,צאריםטישער אונטער־
דריקונג איבער די ארימע קלאםן און ידי יידן״ וער האט זיך װי אין די
אמאליקע צײיטן ארומגעטראגן מיט דעם ״װעלט־שמערץ״ און געגלויבט
אין א יװעלט באפרױאיונג יפון דער ,מענטשהױט.
ישפעטער האט ער אויםגעװאנדעריט נאך יסאריז .געװארן דארט א תיושב
געסונעןן אויך ידארט זיינע חברישע קרײזן, זיך אויסגעלעיבט אין ײדישע
קולטור־םיפערן. ער איז ימיט דער וצייט באקאנט און באליבט ,געװארן. זער
פיל חברים אין יסרײנט װעלן אים אין ׳פראנקרײך צום יגוטן געדעגקן.
נאך דער מלחמה איז יער מיט זײן ליבע פירוי אםתר צו לאנגע יארן
39


געקדמען נאך לאינדאן. יא׳ויך דא חאבןן זײ ׳געפו׳נען ח׳ברים און ׳פרײנט
אין פאלוטישע און ײדישע קולטור־יקרײזן, זיך ׳געיקאנט גײסטייק אויסלעבן,
און געװארן ואין לאנדאן א תושיב.
זײ האבן זיך אנגעשלאםן אין דעם ,״יפרײנט ,פון ײדיש לשון״. געהאט
א מעגלעכ׳קײט צו יהאבן א מײגונגם־אויסטוי׳ש װעגן ײדישע ליטעראטיר
קולטור און אנדערע ׳פראבלעמען. ער איז געװעזן באהאװנט אין ײדיש
װיםן, מיט דעם ,האט ער געלעביט איון געאטעמט זײן .גאנץ לעבןז
לײדער איז ע׳ר ׳פ׳ון די לעצטע ׳פאליטישע געשעעגישן און יפארטײ־
ענדערונגען ׳ענטוישט געיװארן. דער ״םאציאליזם״ איז גע׳װארן דעמאגאגי׳ש
,אויס׳געטײטשט . . און אלם א ופרייער אינדױוידואיליםט האט ער געפונען
א בא׳פרידיגיונג. ׳קומענדיק צו די ,״לי׳טערארי׳שע שבת ,נאכ׳מיטאגם״, אנגע־
פירט פונם דיכטער א. נ. שטענצל, ידא האט ,ער געפונען א פרײע טריבונע.
װי ער האט זיך געיקאנט יפרײ ארויס׳זאגן זײן ׳מײנונג אקײגן און ל׳טובות
םאציאליםטישע און צייוניםטישע ,פראבלעמען יפוןן דער לעצטער צייט. ער
איז געװעזן א גײםטיקער ומענטש און געהאט ,זײנע ופארדינ׳םטן, װער עם
איז מי׳ט אים נאענט יגעװעזן, יוועט אים אלעמא׳ל צום גוטן געדע׳נקן:
באזיונדערס זײן ליבע יפרוי ידי שרײבערין אםתר ערלעכמיאן, האט
׳פארלוירן, אח׳וץ איר ימאןן, אויך א גײםטיקן ׳פרײנ׳ט און חבר, זאל זי
געפ׳ונען א טרײס׳ט אין זײן ׳גוטן נאימען װיאם ער האט איבערגעלאז׳ט.
כיבוד זײן אנדענ׳קן.
שיע טענענבוים
ליד אין פאסטנאכט
— אין געמיט פ׳ון לו־טאו־פא —
א שטערן יפאלט אין עמער,
,פול מיט גא׳לדנעם וױין.
װאו איך זאל ,גישט ,זײן,
היל מיך יאײן, דו דעמער:. . .
אין גאר׳טן װעלקט א רויזן
זי װיל איך זאל זי ׳קושן.
אויף שװארצע פערד — דערװישן
צום װאליד רײטן ארוים . . .
ם׳איז אװאנט. איך שפאצי׳ר
אלײן מי׳ט שטילע טרי׳ט.
ליבנה־רויז שוין בלייט
אין טענער ׳סון ׳קלאװי׳ר . . .
40


איך תער די מעלאדיע ײ-
די זיסעסטע ׳פון אלע.
אויפן געלן ׳הארבסט־װעג
גענענט די ׳נאכט — מײן כלה . . .
נױ־יארק׳ 16טן
נאװעמבער׳ 1976
אייזיק גאלדבערג
- ח ת ן ־ ב ה ו ר -
(געװידמעט ציו דער חתונה פון מײן משפחה׳ הענרי דרוקער)
מען רויפט יאים׳ הענרי׳
אויף ײדיש׳ האכיט זיך הענעךי
נאר׳ װאם איז ידער חילויק
ואבי׳ אים טאקע מײן איך.
מיט עטילעכע צװאינציק יאר׳
ם׳ואיז ערישט נישט לאנג צוריק׳
ז-ענען טאטע־מאמע געװעזן׳
פול מיט יפרײד !אוןן ׳גליק.
דאמאלם׳ א קינדעלע געבוירן׳
װיאס האט ,זײער װעלט באשײנט׳
יוא׳ א ױנגעלע א שיינס׳
כ׳געדענק עם .נאך װי ׳היינט.
פונם ױנגעלע געװארן׳
איז א בחור״ל׳ גאר פײן׳
מיט א שװארץ געלאק׳ט ׳קעפל׳
פל מיט ײדישן חן ,. . .
זיך ײדישקייט גילערנט׳
װי הײנט עם איז דער שטײגער׳
א בייסל׳ בײ טאטע־מאמע׳
דאס איבריקע׳ אין חדר.
געלערנט׳ חאט ער יטאיקע׳
בײם רבין׳ רבי לאנדא ׳גואר — —
צ לערנען בײ ׳דעם ורבין׳
װער׳ט אלעס׳ לײכט אען קלאר.
41


׳פונם ײנגעלע געװארןז
א מענטש, און א ײד צוגלײך׳
מייט ביילהוגג און מיט שכל׳
איז ער ׳גאר׳ גאר רײךן
ייעצט האט דער ׳לעבנס־גורל
׳מיט א ,גליק אים יבאשערט,
מיט א חלק־שני׳
׳װ׳אם ר׳האט איר באגעיהט . . .
מיסת-מא איז ׳שוין אויבן
געװארן׳ ידער זױוג אנגעשריבן
אזוי איז שוין דער מנהג׳
צו :גלויבן בײ אונז ײדן . . .
ס׳איז אויך׳ דער סדר־העולם׳
װיסןז דארף דאס׳ יעדער אײנער׳
אז אונזער ,מאמע חוה
אי׳ז ׳פון אדם/ם וכײנער . . .
און ׳םתם אזוי׳ עם פירט זיך
׳בײ עלטערן׳ איז וזײער שטהעבן,
אז ונחת פון די וקינדער
זײ האפן צו ׳דערלעבן . . .
טא לאמיר האפן׳ ׳גלויבן
אז גליזק װעט זײ באגלײטן
מי׳ט מזל, ברכיה׳ הצלחה׳
אין זײערע אלע ואײבי׳קײטן!
א . ׳נ. ש ט ע נ צ ל
ו ו י ד מ ו נ ג
ן(פאר עליזאבעט און קריסטאבעט)
״כשושנה בין החוחים״,
װי ,װונ׳דיק־װאונדערלעך וס׳בלייט —
ברעגענ׳דיקע דעהנער יס׳ומוז זײן׳
אז א רויז אזוי אויוטגליט.
ימיטן לעצטן ,טראפן בלוט נאך׳
אײד׳ע׳ר זי אויסגייט און שטאריבט,
איר פיטישעדיק, מינדס׳ט בלע׳טעלע
װאונדערלעך־הויט זיך באפא׳רבט.
42


פארװאונדערט א פויגל צעצװיטשעט,
אין שװערן װינטער־׳געשװײג,
איז עם ידען נישט װײל ער ׳דע׳רזעט
א צעבליטן דארן־צװײג?
װי פארשאטנט און ׳פארפינםטערט,
דאך צעבליט דא אונזער ליד,
װײל װאם ׳מערעיר דערנ׳ער ארום.,
אלץ ׳באשיציטער און באהיט.
2
די רויזן אין די ׳לאנדאנער גערטנער
׳קיינמאל אזווי שײן יגעיװען יװי הײ־יאר?
מםתם ׳יפאר דער ׳קעניגין׳ ואיר ױיבל,
װאס געפײערט ער װערט אצינד — ׳פארװאר.
כ׳האב געזען א יקינד צו איר צושפרינגען
און א ליד איר געגעבן א ודערלאנג?
,מן־הסתם פאר איר עם אנגעשריבן — —
אין בײדנס אויגןז כ׳האב געזען יגעזאנג.
װי פארװאלקנט געװען ם׳איז דער הימל׳
א וקןהק טון עס צי זען זון ,איז ארויסי.
מן־הסתם כ׳װאלט עס זײ צהגעיװארפן,
אין דעם מאמענט אין האנט ׳װען כ׳האב א רויז.
3
א׳ נײן׳ קײן ,רוי.ז אין מײן ראק־לאץ איך טראג׳
יאבער װען אויף װײטשעפל ׳געסל־ראג,
נעבן אויפגעטורעמטן שטאק אויף שטאק,
און נאך העכערן׳ ,גארנדיקן יםלואק׳
פון אײנגעפאלן אלט װײטשעפל־הויז
א בלימל פון ציגל־שפאלט ס׳שטעקט ,ארויס,
כ׳ירײס עס אפ און שטעק עם אין מײן קנאפ־לאך
יא׳ נײן׳ אין הארץ ארײן׳ װי װײ ס׳טוט — אךן
און שטאלץ כ׳שיפאציר איבער יװײטשעפל־יגאם׳
און ןאין ימייןו אוייג לײכט א טרער ׳טײאי׳ק־גאס —
יפונקט װי א קינד אמאל אין מײן געבעטן
מיך דאך געראטעװעט דא אויף ׳שפ׳רונג־בהעט.
43


*•
— יקאן ,א שיינער ;אםיעךטןאג ,זײן,
אז די ומאמע יליגט <אין שטאחבן,
אריום איר ישטייען ידי ׳קיגדער׳
װארטנדיקע, זי ׳צו ארבןי
— ׳נײן׳ גישט ׳קניפיל ואונטער יקישן׳
אויםגענארט ימיט ׳פאלשע טרערן׳
ידי ילעצטע ימאמע־יװערטער נאך
פוןז איר גוט ימויל צו דערהערן;
װי ידי ערשטע זײ געלערנט׳
.ריכיטיק זײ וארויםצוזיאגן,
װי ימיט שװערע חבלי־לידה
זײ ומאמעדייק אויםגעטחאגן.
װי שײן ס׳יקאן .אן אםיען־טאג זײן — —
פול ומיט תסואה וס׳איז דער שײער!
נײן׳ ןא ןמאימע שטאחסט ןקייגמאל גישט-------
געאײסייקט׳ אומשטעהבלעך, וטײער.
ם׳װאחט ומיט ׳מאמעם מילך געזויגן,
מיט גאלד און זילבערע געװויגען-----------׳
אויף דער ערד שוין אויסגעציויגן׳
לעבעדיק נאך שטײט פאר אויגן.
ײדיש װערט ניישט וגעשריבן
פון ׳ליוניקם ונאך יהעכטם ת- ,נאר ׳פאריקערט;
מייט שאחפןו ידלאט און האמער,
ישארטיפט׳ אויםגעהאקט עס װעחט.
װען פעדער שרײיבט שװער א װארט׳,
מען העחט דאס הארץ יקלאפן הויך י—
נישיט אײנמאל יאונטער שייזדל
ימען שפירט יװי ׳ם׳רירט זיך דער ומוח.
אן אות־יקאנטיקער שטערןג
קויק עם ידאך יאן, װי עם זעיט ואוים;
׳פון די שטײזנעחגע לוחות
ממש גענומען ארויס.
44


נײן׳ ײדיש װערט נישט גערעדט —
זים געז׳ונגען מיט א ׳טחאפ י
און טײלמאל דװקא זאלציק
א טרער ס׳רינט פון אוי׳ג אראפ.
ײדיש רעדט מען יני׳שט — מען זינגט
ימיט יעדן אבר און ׳גליד,
און ןאט קאכט עם אויף — מען יהערט
װי דאם בלויט אין הארצן זידט.
צ ו ו ו י י ט ש ע פ ל
כ׳בין דאנ׳קבאר װאם אין מײן לויפן,
דאך ׳נישט גאנץ ׳פארילוירן געגאנגען;
און ימייןו ׳דאניק ס׳װעיט איבעהבלײ׳בן
דאם שרײבן יפון מײנע ׳געזאנגעך
-אז װאס קאן א געיאגטער ׳מעניטש
פונם ׳לעבן מער ׳נאך ׳פארלאנגען,
װי דאס יקענען ׳געבן א דיאנק,
ס׳יטײערםטע װאס געקענט דערלאנ׳גען?
׳איבער דער העלפט פון ׳מײן לעבן
אויף שטיקל עהד דא כ׳בין ׳געגאנגען,
און ׳מינדסט ׳לי׳קל ידא ׳באזונגען —
א זוךװי׳גנדייק פעלד פויל זאנגעןי
,״א צװאנג מיט א צװאנג ׳ווערן געמאכט״,
מיך באצװאונגען מיט אלע צװאנגען,
ם׳לעבן דאך אויסהאלטן יקענען
און ׳גאך ביאזינגען מיט ׳געזאנגען.
װײטשעפל׳ ביסטו נישט געװען
די בריק ישהאל ימיר דערגאנגען?
די פאפירענעי ונאך א יגאנג
א גלותדיקן ואזא לאנגעןן?
װערן נישט דײן שער און אײזן
ציענ׳דיקן יפאדים דעם לאנגען---------
יא ״וא מ׳דינה ט׳ו׳ט מען נישט
אויף א גי׳לדן טעלערן דערלאינגען״.
45


צום גערנטנצל אין װאלענםראוד ־גארדנס
אין ׳מײן װײטשעפיל־גערטונד׳ל
גישט ׳פאראגען קײן בלומעךבײטן;
די אײנציקע בלומען ,צ.ד זען,
װען .ם׳בליען די עפלבוים יקװייטן.
אן עקירה־בױם צעבליטער,
׳אין ז׳ומער טראגט ער ינישט קײן יעפל,
אזא אייז דער צעצוױיגטער בוים
אין מײן גערטנ׳דיל אין װײטשעפל.
א שנײ־זאװיעירוסע זעט ער אויסי
וװען ידי בלוטן נעמען זיך שיטן,
בלײבט ער שטײן אזא מין ״גריגער״,
קײן יפר׳וכט — און אזוייפיל ׳געליטן.
דרײ ׳דארן־רויז־בוימער ׳פאראן
בלויז װער האט יסזזח זײ צו באגראמען?
בלײבםיט שטײן א ׳פאחגאפיעטער, א
פארשסוירטער יפון טויזנט ׳טעמען.
אזש מייט די שכורים ארום
כאטש א באקכוס ימיך ארומיטרײבן — —
יפון זייער יגעזאגג איך װאך אויף
און זע, א ליר עם טיוט זיך שרײבן.
די אינזל דא
חערשערין פון װעלט ביזט געװען,
יאין די דאזיקע יארן,
װען גחעסטער שונא פון יידן,
אויסגעגאפן זײן צארן ,— —
און ׳פון ידייזגע ׳מעסטיקע יחעגט,
יר׳איז םארשנייטן געװארן.
חערשערין פון יווזעלט יב׳יזט ׳געװען,
אין די דאז״קע יארן,
װען דאם הײל״קע לאנד אחג׳זערס,
מדבר־װיסט און ׳סארלארן---------
46


װונדערלעך צוריק ואױפגעבליטן
א ׳מלוכה געיװארן.
צװישן די גרויסע יפון דער וזזעלט,
דײן נאמען אײביק בלײבן,
אייזז אונזערע ספרים ביעליש,
מי,ר ׳ווועלן יאים ׳פארשרײבן----
צוױשן די גרעסטע פון דער וועלט,
טשערטשילן דײן נאמען בלײבן.
* * *
״ײדךרײן״ ם׳איז דער װײטשעפל ׳מארק שוין באלד,
אפילו די ׳פישערקע קײן ײדישיקע מער — —
סמוטע־טרױעריק מרה־שחוריק איך גײ ׳פיארבײ,
ױען קײנער זעט, כאטשע אפװישןן א טרער.
ציען נאך חםידיש־הײמישן ס׳טאמפאריד היל,
צי גיאר מתנגדיש־נגידישן גא׳לדערם גריןי
טיא שוין גלײכער ׳נאך צױן טאקע תכף,
שפארן זיך קײיקלען גילג׳ול ימח״לות איהיןז
ל. בא רא וויק
געהילט אין יראה
ם׳מיורמלט װיאילד געהילט אין יריא׳ה,
״זײ מי׳ט גניאד מיך ידן, השם״.
און ס׳ופארגײט זיך וױגט — א לייירע:
״דער ׳פון יװיעלט, װאלדם צער ׳פארנעם״.
ס׳בריומט א ליד דער װינט א הימען
צום יבאשפער פון אין יםיוף.
אין די הײכן ב׳ו׳ויע שװיימען
װאלקנרי׳ק װי םטיאדיעם שאף.
47


— ״׳לאז די בײמער ,ייט ופארצערן״,
בעט א פויגל ,םאנג אזוי,
״מו, קל רסום, זײ באשערן
ברכה־רעגזז ז,ון ,און טוי״י
׳פגה יוום, א שטים געהײמע
אין ׳די רוימען דארט זיך טראגט״
״בענטש דעם והאלד, א, עתיק יגמין׳
ר׳זאל ני,ט װיסן פון ׳קײן פלאג״
^׳ין׳.׳ א4׳ר £¥ ^׳ו! ס/׳| ״ר,>/<ד׳
וו טס ו׳ ■ן וע 7^
.״ .ןק <ך/| ס/ -//׳ 4.) ר״^וז